ΜΙΚΡΕΣ ΥΙΟΘΕΣΙΕΣ

Μάι 03, 2017 Βιβλία 0

μία αφιερωματική έκδοση για το Σταύρο Ψυλλάκη

Μικρές υιοθεσίες. Αυτό τον τίτλο έχει η αφιερωματική έκδοση στο κινηματογραφικό έργο του Σταύρου Ψυλλάκη. Το βιβλίο έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις ΠΕΚ-Πυξίδα της πόλης, τον Οκτώβριο του 2016, στην Αθήνα. Στο εξώφυλλο βλέπουμε το σκηνοθέτη, στον οποίο αφιερώνεται όλο το βιβλίο, να κάθεται χαμογελαστός, με το γνωστό σεμνό ύφος του -για όσους τον ξέρουν-, σε κόντρα φως, σχεδόν στο αθέατο. Αυτή είναι η μισή αλήθεια για το χαρακτήρα και το έργο του Σταύρου Ψυλλάκη.

Όσοι έχουν την τύχη να το γνωρίζουν καλά -και ο γράφων είναι ένας από αυτούς- μόνο από το εξώφυλλο καταλαβαίνουν ότι αυτό το βιβλίο θα μιλήσει εκ βαθέων για αυτόν το σκηνοθέτη που, δυστυχώς, δεν του έχει δοθεί η προσοχή που του αξίζει από δημοσιογράφους και κριτικούς του κινηματογράφου. Έχοντας δει αρκετές ταινίες του Σταύρου και γνωρίζοντας τον καλά, όντας φίλοι αρκετά χρόνια, αφού διάβασα το βιβλίο, άφησα να περάσει λίγος καιρός, να κατασταλάξει μέσα μου, για να μπορέσω να κάνω μία, όσο το δυνατόν, «αντικειμενική» αποτίμηση αυτού του εκδοτικού εγχειρήματος.

Το κείμενο αυτό είναι μία ευκαιρία να μιλήσω συνολικά για το έργο του Σταύρου και, μέσα από αυτό, να σκιαγραφήσω αυτό που εκπέμπει το κινηματογραφικό έργο και η προσωπικότητά του στο θεατή. Αυτό που μένει, όπως το κατακάθι στον καφέ, όταν τελειώσει η προβολή, περάσει λίγος χρόνος, το υλικό της ταινίας έχει μπει στον ψυχικό κόσμο του θεατή και έχει δρομολογηθεί η διαδικασία της επίδρασης και της δημιουργίας μίας άλλης «πραγματικότητας», διαφορετικής από αυτή που η ταινία αναφέρει και από αυτή που ο θεατής είχε ζήσει ή ήξερε.

Όσες φορές έχω δει ταινίες του Σταύρου, στα Φεστιβάλ φυσικά, βγαίνοντας έχω δει ανθρώπους με σκυμμένο το κεφάλι, χωρίς να μιλούν, με άλλα λόγια οι σκέψεις τους έχουν αρχίσει να δρομολογούν μία ανασκόπηση. Αυτό σημαίνει ότι η ταινία λειτουργεί. Για να δούμε όμως τη λειτουργία της πιο σωστά, θα πρέπει να καταλάβουμε με ποιο τρόπο ο Σταύρος κινηματογραφεί. Στις περισσότερες περιπτώσεις για να γίνει μία ταινία ξεκινούμε από ένα σενάριο, σε πλήρη ή σε κάποια ανάπτυξη. Σπάνιες είναι οι περιπτώσεις που το σενάριο δεν υπάρχει σε γραπτή μορφή, αλλά ως μία ιδέα στο μυαλό του σκηνοθέτη.

Σε αυτές τις σπάνιες περιπτώσεις ανήκει ο τρόπος κινηματογράφησης του Σταύρου Ψυλλάκη. Από τις σπουδές του στη σχολή κινηματογράφου που δημιούργησε ο Jean Rouch, στο Παρίσι, συνήθιζε να παρατηρεί τις συμπεριφορές των ανθρώπων. Ο ανθρωπολογικός κινηματογράφος είναι ότι πιο γοητευτικό, αλλά και δύσκολο να γίνει. Αυτές οι ταινίες, για αυτό το λόγο, είναι σπάνιες. Το σημαντικό σημείο είναι ότι η καταγραφή της πραγματικότητας γίνεται από την προβολή των αισθημάτων των προσώπων που εκφέρουν λόγο στην ταινία. Παρατηρούμε λοιπόν ότι δεν έχουμε, για ένα συγκεκριμένο γεγονός, μία μόνο έκφανση της πραγματικότητας, αλλά πολλές εκφάνσεις της, άρα μπορούμε να μιλάμε για μία «πραγματικότητα» κάθε φορά και για ένα σφαιρικό σύμπαν, σε αντιπαράθεση με την επίπεδη αναφορά που μας δίνουν οι περισσότερες ταινίες. Ο θεατής καλείται να μπει σε αυτό το σύμπαν εικόνων.

Τι σημαίνει όμως αυτό; Έχοντας μπει σε ένα χωροχρόνο όπου οι προβολές ενός γεγονότος είναι περισσότερες από μία, ο ψυχικός κόσμος του ανθρώπου δέχεται περισσότερα από ένα ερεθίσματα, κατά συνέπεια διενεργούνται πολλαπλές «διαδρομές» από το ασυνείδητο στο συνειδητό, άρα διαφορετικές εκφάνσεις του πραγματολογικού και, τελικά, διαφορετικές απόψεις, ανάλογα με το διαμορφωμένο ψυχικό του κόσμο, μέσα από αυτή την ψυχική διαδικασία, κάθε φορά.

Η κάθε ταινία του Σταύρου Ψυλλάκη λειτουργεί έτσι. Δεν υπαγορεύει μία αφήγηση στο θεατή, αλλά του προσφέρει διάφορες εκδοχές της, του δίνει, λοιπόν την ευκαιρία να διαλέξει τόσο μία αφήγηση όσο και κομμάτια διαφορετικών αφηγήσεων, να τα συναρμολογήσει και να δομήσει τη δική του αφήγηση, μετά το τέλος της ταινίας. Ο θεατής πλέον γίνεται συνδημιουργός σε ένα άλλο έργο στο μετακείμενο της ταινίας, όπως αναφέρει τόσο η θεωρία του κινηματογράφου όσο και η ψυχολογία. Ακόμα, αυτή η δημιουργία δεν μπορεί να περιμένει το τέλος της ταινίας, αλλά ξεκινά από τη στιγμή που έχει δομηθεί η στοιχειώδης αφήγηση και έχει προσφερθεί τουλάχιστον μία ακόμη εκδοχή αυτού του πραγματολογικού.

Στο βιβλίο μπορούμε να βρούμε μαρτυρίες ανθρώπων που συνεργάστηκαν με το Σταύρο, απόψεις κριτικών και σκηνοθετών του κινηματογράφου, αλλά και ατάκες από τις ταινίες του. Έτσι μπορούμε να καταλάβουμε όσα έχουν γραφτεί, ακόμα, αν έχουμε δει αυτές τις ταινίες, να δομήσουμε μία άλλη άποψη για την αφήγηση της κάθε ταινίας, σε κάθε περίπτωση να θέλουμε να δούμε την επόμενη ταινία του σκηνοθέτη, να τη δούμε με μία διαφορετική ματιά πλέον.

Αυτό που δεν υπάρχει σε αυτό το βιβλίο είναι η ψυχαναλυτική θεώρηση του τρόπου κινηματογράφησης του Σταύρου Ψυλλάκη. Με τον όρο «κινηματογράφηση» εδώ εννοούμε τη σύλληψη της ιδέας, τις έρευνες, τη διαδικασία κινηματογράφησης -ερωτήσεις, τοποθέτηση της κάμερας, επιλογή της στιγμής-, το μοντάζ ως ολοκλήρωση και δόμηση της ταινίας.

Το πιο όμορφο κείμενο ίσως είναι αυτό που έγραψε ο γιος του, μιλώντας για τον πατέρα του, αλλά και για την αντανάκλαση του πατρικού χαρακτήρα σε αυτόν. Σε αυτό το κείμενο μπορούμε να δούμε το Σταύρο Ψυλλάκη ως κινηματογραφιστή -σεναριογράφο, σκηνοθέτη και μοντέρ-, το Σταύρο Ψυλλάκη ως πατέρα-κινηματογραφιστή και το Σταύρο Ψυλλάκη ως πατέρα, μέσα από τα μάτια της ψυχής ενός νεαρού παιδιού.

Ένα πολύ όμορφο βιβλίο. Πολύ χρήσιμο για τους κινηματογραφιστές, για τους κινηματογραφόφιλους και για τους φιλότεχνους. Και θα το πω: ζηλεύω που δεν έχω γράψει σε αυτό. Σας το προτείνω ανεπιφύλακτα και περιμένω -όπως και περιμένουμε- την επόμενη ταινία του Σταύρου Ψυλλάκη, ευχαριστώντας τον για όσα έχει προσφέρει στον ψυχικό μας κόσμο.