ΣΠΑΣΜΕΝΟ ΓΥΑΛΙ

Ιαν 28, 2020 Θέατρο 1

ιστορία βίας και καταπίεσης

του Γιάννη Φραγκούλη

Το θεατρικό έργο του Άρθουρ Μίλερ, «Σπασμένο γυαλί», παρουσιάστηκε στο Θέατρο Αριστοτέλειον, στη Θεσσαλονίκη, τον Ιανουάριο του 2020. Αν ήθελε κάποιος να συνοψίσει με δύο λόγια αυτό το έργο, το οποίο έγραψε ο Μίλερ το 1994, θα μιλούσε για τη σχέση μιας γοητευτικής γυναίκας με τον αυταρχικό άντρα της, από τη μία μεριά, και με το γιατρό της, από την άλλη. Εγγράφεται η βία που εισέπραττε μία γυναίκα την εποχή του μεσοπολέμου, ανάμεσα στον Α΄ και στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, εστιάζοντας σε δύο εβραϊκές οικογένειες που ζούσαν στις ΗΠΑ, λίγο πριν τη φασιστική απειλή από τη Γερμανία του Χίτλερ.

ΤΟ ΕΡΓΟ

Η Σύλβια ζει στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης με το σύζυγό της Φίλιπ, έναν ευκατάστατο υπάλληλο που παρέχει μία άνετη ζωή στη γυναίκα του. Ο Φίλιπ είναι αυταρχικός και καταπιέζει τη σύζυγό του, η οποία βιώνει όλη αυτή τη βία μέχρι τη στιγμή που όλο αυτό ξεσπά και αυτή παραλύει. Απευθύνονται στο γιατρό Χάρυ που, αν και δεν έχει γνώσεις ψυχιατρικής, προσπαθεί να την ιάνει, να την κάνει να περπατήσει ξανά, χωρίς φάρμακα. Μεταξύ τους υπάρχει μία ιδιότυπη ερωτική σχέση. Αργότερα, όταν ο άντρας της θα απολυθεί από τη δουλειά του, θα αρρωστήσει και θα πεθάνει, αυτή θα περπατήσει, ξαφνικά, η δύναμή της ξεσπά από αυτό το σοκ και η ίδια αλλάζει ριζικά το χαρακτήρα της.

Η ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

Η θεατρική γραφή του Μίλερ πηγαίνει πιο βαθιά από μία απλή αναφορά της ενδοοικογενειακής και της κοινωνικής βίας στην αμερικάνικη κοινωνία τη δεκαετία του 1930. Μπαίνει βαθιά στην ψυχή αυτής της γυναίκας και προσπαθεί να την αναλύσει. Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι η Σύλβια είναι ένα σημαίνον της γυναίκας στην Αμερική, ότι το σώμα της είναι ένα χαρτί όπου εγγράφεται η βία που η γυναίκα είχε βιώσει σε μία φαλλοκρατική και συντηρητική κοινωνία.

Το έργο εστιάζει στην εβραϊκή κοινωνία της Αμερικής, οι ρίζες των πρωταγωνιστών του βρίσκονται στην Ευρώπη και, μάλιστα, στη χώρα που πρόκειται άμεσα να δοκιμαστεί από τη ναζιστική απειλή, στην Πολωνία. Η αναφορά στα δύσκολα χρόνια της αμερικάνικης οικονομίας, στο οικονομικό κραχ, στις δυσκολίες επιβίωσης, στις δοκιμασίες στις συζυγικές σχέσεις, στην υποβόσκουσα κρίση της οικογένειας, στην άρρητη υποτέλεια της γυναίκας, όλα αυτά μας θυμίζουν και βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα του έργου. Ο Μίλερ, ως εβραίος, μιλά για την εβραϊκή κοινότητα, ανοίγει όμως το κείμενό του έτσι ώστε κάθε καταπιεσμένος και ψυχικά δοκιμασμένος να βρει στοιχεία από τη δική του ταυτότητα.

Το σημείο αναφοράς είναι η γυναίκα. Ένα πρόσωπο που δοκιμάζεται από έντονα ψυχολογικά προβλήματα. Αυτά δεν αναφέρονται στο θεατρικό κείμενο με άμεσο τρόπο, αλλά υπονοούνται για να μπορεί ο θεατής να κάνει τις δικές του συνδέσεις και να ταυτιστεί. Το σώμα αυτής της γυναίκας νοσεί επειδή η ψυχή της έχει υποστεί τέτοια καταπίεση που δεν μπορεί να την αντέξει. Ο άντρας της, από τη μία μεριά, η οικογένειά της, από την άλλη, δοκιμάζουν αυτή την ψυχή και αυτό το σώμα μέχρι τελικής πτώσης. Και αυτή η πτώση δεν αργεί να έρθει. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι η Σύλβια δεν είναι οποιαδήποτε γυναίκα, το σημαίνον της γυναίκας που, με την ανάπτυξη του έργου, προσλαμβάνει τέτοια στοιχεία που πλέον εννοιοδοτεί, γίνεται σημαινόμενο, είναι, σε αυτή την περίπτωση η γυναίκα της Αμερικής, η ίδια η Αμερική σαν ολότητα.

Όλο το περιβάλλον της είναι εναντίον της. Αυτό το καταλαβαίνουμε σταδιακά. Ο σύζυγός της είναι ένας φοβισμένος άνθρωπος που το ίδιο το σύστημα τον έχει υποτάξει. Φοβάται τα πάντα, έχει υποταχθεί στον αγώνα της επιβίωσης τόσο που ηθελημένα απαρνιέται την ταυτότητά του, προσπαθεί να προβάλλει το εγώ του, σα μία ύστατη προσπάθεια αντίστασης. Το ξέρει ότι αυτός ο αγώνας είναι χωρίς ελπίδα και καταρρέει όταν έρχεται το πρώτο χτύπημα στην επαγγελματική του σταδιοδρομία. Ο θάνατός του δεν είναι μόνο βιολογικός, κυρίως είναι ιδεολογικός, θρυμματίζεται η ταυτότητά του, αποσυντίθεται η προσωπικότητά του.

Ο γιατρός που προσπαθεί να κάνει τη Σύλβια να περπατήσει μπορεί να είναι πιο κοντά στον Άνθρωπο, απ’ότι ο σύζυγός της, όμως η στάση του δεν είναι πολύ διαφορετική από αυτή του αυταρχικού άντρα, θέλει και αυτός να επιβάλει τη θέλησή του, να πετύχει ως γιατρός και όχι να ιάνει με ολοκληρωτικό τρόπο αυτή τη γυναίκα. Δεν μπορεί να την προσεγγίσει ουσιαστικά ποτέ και εκεί αποτυγχάνει. Περιμέναμε κάτι, τη σωτηρία της ψυχής, από μία προσωπικότητα, η οποία μας θυμίζει το μεσσία, και αυτή η ελπίδα έχει τελειώσει. Με άλλα λόγια ο αγώνας για ανάταση, ατομική, κοινωνική και εθνική, είναι μάταιος.

Η γυναίκα του γιατρού είναι αυτή που θέλει να επιβάλλει τη γνώμη της, την προσωπικότητά της, ενώ θέλει να δείχνει προς τα έξω τη σημαντικότητα του συζύγου της, ουσιαστικά κάνοντας μία προβολή της στο δικό της ψυχικό κόσμο. Βλέπει στη Σύλβια μία αντίπαλο. Η ερωτική αντιζηλία εστιάζει στην ψευδοερωτική σχέση του γιατρού με τη Σύλβια, ενώ, είναι κατανοητό, ότι ή άρρωστη γυναίκα γαντζώνεται στο γιατρό βλέποντάς τον όχι ως εραστή αλλά ως σωτήρα της, εδώ μπορεί να υπάρχει ένα λανθάνον ερωτικό στοιχείο που το ένστικτο της συζύγου του γιατρού το έχει κατανοήσει.

Η αδελφή της Σύλβια, τέλος, αδιαφορεί τόσο για την αδελφή της όσο αδιαφορεί και για τον ίδιο τον εαυτό της. Έχει αποδεχτεί τη μοίρα της, υποτάσσεται στον άντρα της όπως έχει υποταχθεί στον πατέρα της. Στις δύο αυτές αδελφές εικονογραφείται ο κατακερματισμός της αμερικάνικης κοινωνίας, η καταστροφή του κοινωνικού ιστού, το απατηλό του αμερικάνικου ονείρου. Η Γη της Επαγγελίας του ιμπεριαλισμού δεν είναι παρά ένας κόσμος χτισμένος στην άμμο που σκορπιέται με το πρώτο δυνατό φύσημα του ανέμου.

ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Οι ηθοποιοί δεν παίζουν αυτούς τους χαρακτήρες που δοκιμάζονται, αλλά φανερώνουν μόνο την βιτρίνα αυτών των χαρακτήρων, χωρίς να μπορούν να αναδείξουν το ανθρώπινο δράμα, τις ψυχικές μεταπτώσεις, την πτώση τους, την καταστροφή όλου του συστήματος. Εξαίρεση είναι η Παναγιώτα Βλαντή, η οποία μας δίνει την υπόνοια του ψυχικού δράματος της Σύλβια, με σταθερό γραμμικό τόνο που υπονοεί το ηφαίστειο που βράζει από κάτω. Η μετάλλαξή της, στο τέλος, είναι το μόνο ελπιδοφόρο στοιχείο, η θέλησή της να αλλάξει τον κόσμο, όσο μπορεί, είναι η πρόταση για αντίσταση στην καταστολή του συστήματος.

Τα σκηνικά θυμίζουν τον εξπρεσιονισμό, επιβάλλονται στους χαρακτήρες, όπως ο σκηνικός χώρος στο «Εργαστήριο του Δρ. Καλιγκάρι», στην ταινία του Βίνε, θυμίζουν την απειλή του απολυταρχισμού, όπως τη φέρνει ο φασισμός του Χίτλερ. Η μουσική πολύ σωστά στηρίζει το κείμενο, δεν επιβάλλεται, συμβάλει στο να διατηρηθεί ο αφηγηματικός ρυθμός και να αρθρωθεί ο λόγος. Τα κοστούμια αποδίδουν την εποχή με πιστότητα, για να υπάρχει ένα σταθερό αναφερόμενο στο ιστορικό παρασκήνιο.

Σα γενικό σύνολο, αυτό το έργο, σκηνοθετικά στέκεται σε ικανοποιητικό επίπεδο, αν και έχουμε τις επιφυλάξεις μας, όπως τις εκφράσαμε πιο πάνω. Το ζητούμενο είναι να πιάσει ο σκηνοθέτης τον πυρήνα του κάθε χαρακτήρα και να τον αναπλάσει όσο θα έπρεπε έτσι ώστε ούτε να είναι η αφήγηση νατουραλιστική ούτε προφανής ούτε χαοτική, αλλά να έχει αυτές τις αιχμές που καλούν το θεατή να γίνει αναγνώστης του θεατρικού κειμένου, να το συνταιριάξει με το δικό του ψυχικό κόσμο. Οι κινήσεις των ηθοποιών και η χροιά της φωνής τους θα πρέπει να ήταν τέτοια που να δηλώνει τις εξάρσεις ή τις μειώσεις της υστερίας τους, με εξαίρεση τη Σύλβια που αφήγησή της θα πρέπει να είναι γραμμική αφού σε αυτή προβάλλονται όλες οι συμπεριφορές και εγγράφεται των ψυχογράφημα των υπόλοιπων χαρακτήρων, δηλαδή της αμερικάνικης κοινωνίας. Τέλος, με τη μικρή απροσδιοριστία που υπάρχει τόσο στη σκηνοθεσία όσο και στο σκηνικό, αλλά και στο κείμενο, μπορούμε να ανοίξουμε αυτό το θεατρικό έργο στον παγκόσμιο χάρτη των ψυχο-κοινωνικών καταστάσεων.