ΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ

Απρ 22, 2025 Κινηματογράφος 0

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΤΑΙΝΙΩΝ

IL VANGELO SECONDO MATTEO

Το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

To 1964 ο Πιέρ Πάλο Παζολίνι βρέθηκε στην Ασίζη και τα ευαγγέλια έπεσαν στα χέρια του. Διάλεξε αυτό του Ματθαίου και χωρίς άλλο σενάριο, κατευθύνθηκε με το κινηματογραφικό του συνεργείο στην μικρή ορεινή πόλη της Μπαζιλικάτα στη Νότια Ιταλία. Εκεί, θα κινηματογραφούσε τον Ιησού με έναν τρόπο που θα καθόριζε όσο κανένας άλλος, την εικόνα του στην Έβδομη Τέχνη. Δίνει την αίσθηση πως, γυρνάει το βιβλικό δράμα μέσα από τη ματιά ενός πιστού. Και το κάνει, σε ένα βαθμό. Πρέπει να κοιτάξει κανείς στα σημεία για να δει πως ο Ιταλός σκηνοθέτης, φτιάχνει μια αναχρονιστική, ακόμη και λεπτά αιρετική ταινία για τον Ιησού. Έχοντας κάνει τα πρώτα του βήματα στον απόηχο του ιταλικού νεορεαλισμού, ξέρει ακριβώς ποιον καμβά φυσικότητας να χρησιμοποιήσει, προσθέτοντας τις δικές του, άναρχες πινελιές.

Το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο: Η ταινία

Στην ταινία συνυπάρχει ο ρεαλισμός και η ποίηση. Θα μπορούσαμε να κατατάξουμε αυτή την ταινία στον ποιητικό ρεαλισμό αν υπήρχε πιο έντονο το ποιητικό αίτιο στον λόγο της. Άρα ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι προσπαθεί να παραβιάσει τα όρια του νεορεαλισμού για να δημιουργήσει μια ποιητική αφήγηση. Το φρένο, σε αυτή την προσπάθειά του, είναι ότι δεν θέλει να παραβεί πολύ τον ευαγγελικό λόγο. Είναι πολύ λίγα τα σημεία που παραβαίνουν τον λόγο του Ματθαίου. Ο σκηνοθέτης επιλέγει αυτόν τον ευαγγελιστή επειδή ο λόγος του είναι ο πιο αναφορικός, λέει τα τεκταινόμενα έτσι όπως έγιναν.

Ξέρουμε ότι οι τέσσερις ευαγγελιστές έγραψαν τα συμβάντα ενώ ήταν σε διαφορετικά μέρη. Κάποια πνευματική δύναμη τους υπαγόρευε το κείμενο. Αυτό αναφέρει το δογματικό της χριστιανικής θρησκείας. Ας το δεχτούμε έχοντας, πάντως, σοβαρές ενστάσεις, αφού βρέθηκαν και άλλα ευαγγέλια και κάποια άλλα χαρακτηρίστηκαν απόκρυφα και απαγορεύτηκε η ένταξή τους στην εκκλησιαστική λειτουργία. Άρα τα ευαγγελικά κείμενα πέρασαν ένα είδος λογοκρισίας και αξιολόγησης. Όπως και να έχει αυτά είναι  που υπάρχουν στις εκκλησιαστικές λειτουργίες και είμαστε υποχρεωμένοι να τα δεχτούμε.

Το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο: Ο σκηνοθέτης

Αυτό ακριβώς έκανε ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι. Όντας άθρησκος και μαρξιστής, το να κάνει μια ταινία βασιζόμενος στο ευαγγέλιο του Ματθαίου ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα. Αναφέρει ο σκηνοθέτης: «Η μεγάλη δυσκολία του ευαγγελίου ήταν ακριβώς να μην καταστραφεί η διήγηση του Ματθαίου, να κρατηθεί όρθια πάση θυσία. Αυτό, μεταξύ άλλων με υποχρέωσε να πραγματοποιήσω μια εξαιρετικά δύσκολη ισορροπία ανάμεσα στη δική μου οπτική γωνία και σ’ αυτήν του πιστού -ανάμεσα δηλαδή σε δύο διηγήσεις. Νομίζω ότι στάθηκα συνεπής, όσο ήταν δυνατόν. Από την άλλη, η ανατροπή που πραγματοποίησα, είναι φανερή: αναφέρεται σε μια ολόκληρη μικροαστική, αλλά και εμπορική, εικονογραφία. Έκανα το παν για να διαφυλάξω και να αντλήσω την πραγματικότητα της διήγησης του Ματθαίου, κι αυτό, με πολεμική διάθεση: ενάντια στον φανατισμό ενός ορισμένου μαρξισμού κι ενός ορισμένου λαϊκισμού.»

Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι κάνει πολλές φορές παράτολμα εγχειρήματα που εύκολα μπορούν να δώσουν λαβή σε παρεξηγήσεις από αυτούς που θέλουν να πολεμήσουν τον λόγο του. Να υπενθυμίσω ότι εχθροί του σκηνοθέτη ήταν η καθολική εκκλησία και το κομμουνιστικό κόμμα, αν και ο ίδιος ήταν κομμουνιστής και αυτά που ανέφερε στις ταινίες του, αργότερα, γίνονταν κύρια συνθήματα των κομμουνιστικών ευρωπαϊκών κομμάτων. Είναι περίεργο που ένας μαρξιστής κάνει μια ταινία με σενάριο που ακολουθεί τον ευαγγελικό λόγο;

Το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο: Οι προεκτάσεις

Πιστεύω ότι ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι προσπαθεί να θέσει έναν «μπούσουλα»: ο ευαγγελικός λόγος είναι δεδομένος. Ο καθένας μπορεί να τον διαβάσει και θα είναι ικανός να ελέγξει το σενάριο της ταινίας. Από την άλλη μεριά, είναι ένα τόλμημα να δώσει μια προέκταση του ευαγγελικού λόγου βαδίζοντας σε μια κατεύθυνση αμφισβήτησης του δογματικού λόγου. Αυτή η αμφισβήτηση μπορεί να απαντήσει σε ερωτήματα όπως: Τι σημαίνει το ευαγγέλιο για έναν καταπιεσμένο άνθρωπο; Θα πρέπει να πιστέψουμε στην κοινωνιολογική θεολογία; Μπορούμε να διδαχτούμε κάτι από τον εκκλησιαστικό λόγο των διωγμένων ανθρώπων, όπως εκφράζεται σε κάποιες εκκλησίες της  Νοτίου Αμερικής;

Ο σκηνοθέτης αυτής της ταινίας δέχεται την αμφισβήτηση, όχι όμως την άρνηση του ευαγγελικού λόγου. Αυτό το βλέπει σα μια ευκαιρία να ανοίξει το κείμενο του ευαγγελίου στον λόγο των ανθρώπων που διεκδικούν ισότητα, ελευθερία, δημοκρατία. Το σενάριο δεν θέλει να μπει στην ουσία της χριστιανικής φιλοσοφίας και να αμφισβητήσει τις φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές και πολιτικές της, όσον αφορά στην κατεύθυνση μιας κοινωνίας που θα υπηρετεί τον άνθρωπο, με τρόπο δημοκρατικό και φιλικό για τον οποιοδήποτε άνθρωπο. Αυτό θα ήταν μια άλλη ταινία. Εν πολλοίς, το επιχείρησε στο «Θεώρημα».

Το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο: Η ανάγνωση

Είναι φανερό ότι η σεναριακή γραφή βαδίζει σε ένα τεντωμένο σκοινί. Ανά πάσα στιγμή μπορεί να πέσει στο κενό και να αποτύχει. Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι δεν φοβάται την αποτυχία. Αντιθέτως, φαίνεται ότι του αρέσει αυτό το τόλμημα. Είναι δύσκολο σε μια ταινία να αναπτυχθεί όλο το ευαγγελικό κείμενο. Ο σκηνοθέτης προτιμά να αφήνει κενά που ο θεατής εύκολα μπορεί να τα καλύψει, ακόμα και αν δεν έχει διαβάσει αυτό το ευαγγέλιο. Ο Χριστός δείχνεται ως ένας καλός και νηφάλιος άνθρωπος. Όμως, σε κάποια σημεία, που είναι κομβικά για την φιλοσοφία του, δείχνει τον επαναστατικό χαρακτήρα του.

Με αυτό τον τρόπο μπορεί να εξηγηθεί η πολεμική του σε γραμματείς και φαρισαίους. Δέχεται την ιουδαϊκή θρησκεία, αλλά τολμά να αλλάξει κάποια σημεία για να φτιάξει την δική του κοσμοθεωρία που θα γίνει η προτεινόμενη από αυτόν θρησκεία. Στην ταινία ο λόγος του πατέρα είναι πανταχού παρών. Θα πρέπει να καταλάβουμε ότι ο πατέρας έχει διττή έννοια είναι αυτός που έχει συμβάλλει στην γέννηση ενός παιδιού, επίσης είναι το αρχέτυπο, όπως το προσδιορίζει ο Καρλ Γκουστάβ Γιούνγκ στις ψυχαναλυτικές θεωρίες του.

Το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο: Ο επαναστατικός χαρακτήρας

Ο Χριστός του Παζολίνι είναι άνθρωπος και, όλο και περισσότερο, αποκτά θεϊκές δυνάμεις. Δεν γίνεται κάτι σαν υπεράνθρωπος, γιατί αυτό θα κορόιδευε την περσόνα του και θα ήταν εντελώς αντίθετη με τις ευαγγελικές διδασκαλίες. Είναι, ακόμη ένας άνθρωπος που αγαπά τον συνάνθρωπό του και προσπαθεί να κάνει καλύτερη την μοίρα του, να λύσει τα δεσμά που βάζει η εβραϊκή εξουσία, να αμφισβητήσει την αρχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Με αυτό τον τρόπο ανοίγει ένα παράθυρο που μπορεί να προεκταθεί ο ευαγγελικός λόγος έτσι ώστε να συναντήσει τον εκκλησιαστικό λόγο που υπάρχει, όπως είπαμε, στην Νότια Αμερική.

Βέβαια, αυτή η θεώρηση του Πιέρ Πάολο Παζολίνι είναι προγενέστερη της εκκλησιαστικής θεώρησης στις χώρες της Νοτίου Αμερικής, όπου μέρος της Εκκλησίας ήταν μάχιμη εναντίον των δικτατοριών σε αυτές τις χώρες. Ο σεναριακός λόγος δεν μας παροτρύνει να πιστέψουμε δογματικά την χριστιανική θρησκεία, αλλά να την δούμε κριτικά και να κρατήσουμε αυτά που μας ενδιαφέρουν από αυτή. Με άλλα λόγια, ανοίγει το ευαγγελικό κείμενο, το σενάριο έχει σημεία όπου ο καθένας μπορεί να τα προσαρμόσει την δική του ιδεολογική τοποθέτηση.

Το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο: Η ενσάρκωση

Αυτοί είναι οι λόγοι που αυτή η ταινία τελικά βραβεύτηκε από την  επίσημη καθολική εκκλησία, αλλά και από διάφορα φεστιβάλ, κριτικούς κινηματογράφου, κινηματογραφικού τύπου. Δεν είναι ένα κείμενο που θα χαρακτηριζόταν εκκλησιαστικό, σέβεται τις θεολογικές θεωρήσεις, τολμά όμως να ανοίξει έναν διάλογο, χωρίς να αμφισβητεί εντελώς την ευαγγελική θεώρηση. Είναι θαυμάσιος ο τρόπος που ενσαρκώνεται ο Χριστός, χωρίς υπερβολές, με τρόπο ρεαλιστικό. Επίσης ο θρήνος της ενήλικης Παναγίας είναι απόλυτα ρεαλιστικός, αφήνοντας το συναίσθημα να βγει και να φτιάξει μια άλλη αφήγηση που δίνει έμφαση στην μητέρα, εδώ ιδωμένη περισσότερο ως αρχετυπική περσόνα.

Η σκηνοθεσία ξέρει ποια σημεία θα παραλείψει, σε ποια θα δώσει έμφαση, που θα επιμείνει για να διαμορφώσει μιαν αντίληψη. Το μοντάζ ενώνει, με ρεαλιστικό και ποιητικό τρόπο, τις σκηνές, συνδέοντας διαφορετικές χρονικές στιγμές με τρόπο ποιητικό, δημιουργώντας μια αφήγηση που προσεγγίζει τον ποιητικό ρεαλισμό. Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι φέρνει με μεγάλη επιτυχία το δύσκολο εγχείρημα να διδάξει τους ερασιτέχνες ηθοποιούς να παίξουν άψογα, ακόμα και σε κοντινά πλάνα όπου θα φαινόταν τα λάθη. Να σημειώσουμε ότι η ενήλικη Παναγία, που την υποδύεται η μάνα του σκηνοθέτη, είχε προταθεί για Όσκαρ β΄ γυναικείου ρόλου. Τα σκηνικά είναι απόλυτα ρεαλιστικά. Έχουμε τα πολύ φτωχά χωριά της Νοτίου Ιταλίας που μας δίνουν την εντύπωση του φτωχού λαού, άρα της επανάστασης του Χριστού, και δημιουργεί σημεία ταύτισης του λαϊκού κινήματος με την διδασκαλία και την στάση ζωής του Χριστού, ένα άλλο σημείο αμφισβήτησης του δόγματος όπου το ποιητικό αίτιο κυριαρχεί.

ΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ

(IL VANGELO SECONDO MATTEO)

Σκηνοθεσία: Pier Paolo Pasolini

Σενάριο: Pier Paolo Pasolini

Φωτογραφία: Tonino Delli Colli

Μοντάζ: Nino Baragli

Μουσική: Luis Bacalov

Ήχος: Fausto Ancillai, Mario Del Pezzo

Σκηνικά: Andrea Fantacci

Κοστούμια: Danilo Donati

Παραγωγοί: Alfredo Bini

Ηθοποιοί: Enrique Irazoqui (Χριστός), Margherita Caruso (Μαρία, νεαρή), Susanna Pasolini (Μαρία, ενήλικη), Marcello Morante (Γκιουζέπε), Mario Socrate (Ιωάννης Βαπτιστής), Settimio Di Porto (Πέτρος), Alfonso Gatto (Αντρέας), Luigi Barbini (Ιάκωβος), Giacomo Morante (Ιωάννης), Giorgio Agamben (Φίλιππος), Guido Cerretani (Βαρθολομαίος), Rosario Migale (Θωμάς), Otello Sestili (Ιούδας)

Χώρα παραγωγής: Ιταλία, Γαλλία

Έτος παραγωγής: 1964

Γλώσσα: ιταλικά

Χρώμα: ασπρόμαυρη

Είδος: βιογραφία, τραγωδία, ιστορία

Διάρκεια: 137΄

Για περισσότερες πληροφορίες για τους συντελεστές και τα τεχνικά χαρακτηριστικά δείτε εδώ.

Διαβάστε τις κριτικές ταινιών που έχουμε δημοσιεύσει

Πανίδα

Η επιστροφή του Ιβάν

Πριν το τέλος

• Κριτικές ταινιών