ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΥ

Δεκ 23, 2025 Θέατρο 0

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΘΕΑΤΡΟΥ

ΤΟ ΣΩΜΑ ΟΜΙΛΕΙ

Το βιβλίο της ανησυχίας ημερολόγιο αποχαιρετισμού: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Mια χοροθεατρική παράσταση, εμπνευσμένη από το «Βιβλίο της ανησυχίας» και τη «Θαλασσινή ωδή», του Φερνάντο Πεσσόα. Ο Πάρης Μαντόπουλος και η Ομάδα Θεάτρου και Χορού 4PLAY παρουσιάζουν τη χοροθεατρική παράσταση «Το βιβλίο της ανησυχίας-Ημερολόγιο αποχαιρετισμού», ένα έργο εμπνευσμένο από τη μελαγχολική, ποιητική και υπαινικτική γραφή του Φερνάντο Πεσσόα. Στην παράσταση, ο λόγος συναντά τον σύγχρονο χορό και το Contact Improvisation (αυτοσχεδιασμός με επαφή), συνθέτοντας ένα σκηνικό σύμπαν όπου το σώμα μετατρέπεται σε φορέα της ποίησης. Μέσα από αυτοσχεδιασμούς, ντουέτα και ακροβατικούς συνδυασμούς, η μυσταγωγική ατμόσφαιρα του Πεσσόα αποκτά σωματική υπόσταση, μεταμορφώνοντας την εσωτερική του αγωνία σε εικόνες της ανθρώπινης περιπέτειας και της διαρκούς αναζήτησης της ύπαρξης. Η παράσταση επιχειρεί μια ποιητική συνομιλία ανάμεσα στη σκέψη και την κίνηση, εκεί όπου ο στοχασμός γίνεται χορός και ο χορός στοχασμός.

Το βιβλίο της ανησυχίας ημερολόγιο αποχαιρετισμού: Το σώμα

Τι συμβαίνει όταν το σώμα μιλάει; Μπορεί ο λόγος του να είναι εξίσου κατανοητός με αυτόν τον προφορικό ή τον γραπτό; Όσοι έχουμε παρακολουθήσει παραστάσεις που τις χαρακτηρίζουμε «χοροθεατρικές» ξέρουμε ότι αυτό είναι δυνατό. Θα πρέπει, ωστόσο, να εξηγήσουμε ότι σε αυτές τις παραστάσεις η κίνηση τονίζεται περισσότερο, δεν παύει να είναι όμως καθαρά θέατρο που έχει μια δυσκολία: πως μπορεί ο λόγος να είναι σαφής παρά κατέχοντας τη δευτερεύουσα θέση του προφορικού λόγου. Είναι κατανοητό ότι το σώμα μιλά και εκφέρει τον λόγο.

Το σκηνικό είναι απλό. Δύο τραπέζια γυρισμένα ανάποδα, μία βαλίτσα, δύο τσάντες και μια στοίβα χαρτιά. Τα τραπέζια μετατρέπονται σε οχήματα που μεταφέρουν τους ανθρώπους από το ένα σημείο στο άλλο. Η βαλίτσα δηλώνει το ταξίδι που γίνεται. Παρόμοιο λόγο έχουν οι τσάντες. Η στοίβα με τα χαρτιά είναι ραμμένη και αναφέρεται στο ημερολόγιο που κρατά ο ποιητής. Το υπόλοιπο σκηνικό είναι τα σώματα των ηθοποιών. Όλο αυτό το σκηνικό μεταβάλλεται, ανάλογα με την εκφορά του λόγου.

Το βιβλίο της ανησυχίας ημερολόγιο αποχαιρετισμού: Ο Πεσσόα

Ο Φερνάντο Πεσσόα ήταν ο ποιητής της μελαγχολίας, την παράφρασης της πραγματικότητας, της μεταφοράς του λόγου, της προτροπής για την ελευθερία του λόγου. Το λογοτεχνικό του έργο είναι γεμάτο από παρομοιώσεις, συμβολισμούς και διδάγματα. Όπως αυτό συμβαίνει με τον δικό μας Κωνσταντίνο Καβάφη. Οι δύο ποιητές δημιούργησαν περίπου την ίδια χρονική περίοδο. Ήταν υπάλληλοι γραφείου, κάνοντας μια δουλειά που δεν αγαπούσαν. Η ποίησή τους ήταν αυτή που τους απελευθέρωνε. Μέσα σε αυτή την ποιητική δημιουργία ελλοχεύει η λαχτάρα για ελευθερία και για μια πραγματικότητα που δεν καταδυναστεύει.

Το σύμπαν του Πεσσόα είναι βαθύ, αν προσέξουμε τον λόγο του. Είναι, κατά συνέπεια, πολύ δύσκολο να αναπαραστήσουμε αυτό το σύμπαν με τον λόγο του σώματος να κυριαρχεί. Απαιτεί προσεγμένες κινήσεις, συμβολισμούς που μας οδηγούν στα νοήματα του Πεσσόα, ακριβή αριθμό επαναλήψεων, έτσι ώστε να δημιουργηθεί η σαφήνεια στον λόγο. Σε αυτή την παράσταση υπήρχαν όλα αυτά δεμένα με αριστοτεχνικό τρόπο. Ο θεατής μπαίνει όλο και πιο βαθιά στη σκέψη του ποιητή.

Το βιβλίο της ανησυχίας ημερολόγιο αποχαιρετισμού: Οι δίδυμες εκφράσεις

Υπάρχουν τρία δίδυμα: Ο Φερνάντο Πεσσόα υπάρχει σε τρία ζευγάρια, όπου η οντότητά του χωρίζεται στην αρσενική και θηλυκή έκφραση. Κάποιες φορές αυτές οι εκφράσεις αποχωρίζονται και εκφέρουν τον δικό τους λόγο, όμως αυτός ο λόγος ενώνεται, αμέσως μετά, με τον άλλο, έτσι ώστε τα δύο μέρη του να γίνουν ένα και να έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα, αφού, τώρα, έχει μεταλλαχθεί και έχει γίνει μια παράκληση για ελευθερία. Αυτή η παράκληση γίνεται, προοδεύοντας του χρόνου, απαίτηση. Η αρσενική και θηλυκή εκφορά δεν έχει την έννοια που δίνει ο Γιουνγκ, αλλά της αναδίπλωσης και της εξέλιξης του λόγου. Γίνεται αίτημα που απαιτεί. Αυτός ο λόγος είναι παγκόσμιος και διαχρονικός. Ο πεσσοαϊκός και καβαφικός λόγος ενώνονται και μπαίνουν μέσα σου και απαιτούν να γίνει η πολυπόθητη αλλαγή.

Αυτή η ψυχολογική ένταση υπάρχει στην κίνηση των σωμάτων που άλλοτε είναι ρυθμική και άλλοτε τονική. Αυτή η μετάβαση από το ένα επίπεδο ρυθμού σε ένα άλλο αρθρώνει τον λόγο, τονίζει τα μέρη του και καλεί τον θεατή να προσέξει αυτό που κρύβεται κάτω από τις λέξεις και τις εκφράσεις. Αν προσέξουμε λίγο δεν είναι δύσκολο να ανακαλύψουμε αυτή τη διαδρομή που μας οδηγεί στον πυρήνα του έργου του Πεσσόα. Τότε θα δούμε ότι όλο του το έργο είναι ενιαίο και μπορεί να σταθεί σε μια ενιαία αφηγηματική έκφραση, όπως σε αυτή την παράσταση.

Το βιβλίο της ανησυχίας ημερολόγιο αποχαιρετισμού: Η θεατρική έκφραση

Ο σκηνοθέτης έχει μετρήσει με ακρίβεια τον λόγο και τις κινήσεις, έχει υπολογίσει τον σημείο όπου θα βρίσκονται και το μήκος των μεταβάσεων από το ένα σημείο στο άλλο, με αυτό τον τρόπο ο παραγόμενος λόγος έχει την ελικοειδή μορφή που ανεβαίνει προς τα πάνω διεκδικώντας τον χώρο της απελευθέρωσης. Μαζί με αυτή ανεβαίνει και ο θεατής, πιασμένος από σημεία της, θα βρει τον τρόπο να δει το φως που δείχνει την καθαρότητα, όπως στο σπήλαιο του Πλάτωνα, στον «Τίμαιο». Τέτοιες παραστάσεις σε παρακινούν να αντισταθείς στην καταπίεση του ανθρώπου, να απελευθερωθείς. Ο θεατής χειροκροτεί, στο τέλος, από ευχαρίστηση, από απόλαυση που έχει ζήσει, έστω για λίγο, αυτό που κατά βάθος προσδοκά. Ελπίζουμε αυτή η έκφραση να γίνει στάση ζωής, υπόσχεση για αλλαγή.

Το βιβλίο της ανησυχίας ημερολόγιο αποχαιρετισμού: Το μετακείμενο

Φεύγω από το θέατρο. Πάω σε μια άλλη εκδήλωση και βαδίζω σε ένα σχεδόν σκοτεινό δρόμο. Ένα μαγαζί που έχει γίνει σπίτι, ο χώρος μπροστά από αυτό είναι κλεισμένος από σίδερα, ένας καναπές είναι στον περιφραγμένο χώρο. Στέκομαι, το φωτογραφίζω. Μου έρχεται στο μυαλό το νόημα που μου εμφύτευσε η παράσταση. Ο φυλακισμένος χώρος θέλει να ελευθερωθεί, η πραγματικότητα απαιτεί να φύγει από το κλουβί που της φτιάξαμε, εμείς να δραπετεύσουμε από το ίδιο κλουβί που επιμελώς κλείσαμε, αφού μας έπεισαν ότι αυτό είναι σωστό.

Ο Πεσσόα υπάρχει παντού. Η έκφραση της παράστασης απλώνεται σε όλο το κοινωνικό πεδίο. Στέκεσαι βλέπεις αυτό που γίνεται μπροστά σου, το θέατρο της κοινωνίας, νοσταλγείς το νόημα του έργου του Πεσσόα, θέλεις να γίνει κυρίαρχο και να απελευθερώσει τον φυλακισμένο εαυτό μας. Κάπως έτσι το θεατρικό κείμενο απλώνεται και γίνεται γεγονός αναστάσιμο.