Ο ΜΥΘΟΣ ΣΤΟΝ ΕΝΙΑΙΟ ΠΑΡΑΣΤΑΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΑΑ006 Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΣΤΟ ΦΙΛΜΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ιούν 12, 2016 Θέατρο 0

Θα τονίσουμε αυτή τη διαδρομή το μυθικού στοιχείου(¹⁾, από το ένα γεωγραφικό μέρος στο άλλο και από το ένα μέρος της τέχνης στο άλλο, αναλύοντας την ταινία «Surya, from eloquence to dawn», του Laurent van Lancker(²⁾.

Η ΥΠΟΘΕΣΗ

Θα μπορούσε κανείς να περιγράψει την υπόθεση με δύο λόγια, δίνοντας την εντύπωση ότι δεν υπάρχει σενάριο. Δεν είναι όμως ακριβές ότι σε αυτή την ταινία δεν έχει δουλευτεί το σενάριο, στην παραμικρή του λεπτομέρεια. Βλέποντας την ταινία, έχοντας τη συνήθεια ως κριτικός κινηματογράφου να την αναλύω ενώ τη βλέπω, είδα ότι υπήρχαν στοιχεία καλοδουλεμένα, θα μπορούσε κανείς να πει, μυθικά, επεξεργασμένα από έναν εθνολόγο. Δεν έπεσα έξω! Στη συνέντευξη που πήρα από το σκηνοθέτη (βλέπε σχετικό κεφάλαιο), μου είπε ότι έχει κάνει εθνογραφικές σπουδές.

Γυρνάμε πίσω, στην υπόθεση της ταινίας. Έχουμε έναν άνθρωπο που ονομάζεται Νέμο. Δεν ξέρει από πού κατάγεται, θέλει να βρει τις ρίζες του και για αυτό ξεκινά ένα ταξίδι για να ανακαλύψει τις καταβολές του. Αυτό το ταξίδι είναι γεμάτο περιπέτειες. Ο Νέμο θα περάσει πολλά μέχρι να ανακαλύψει τις ρίζες του και, κατά συνέπεια, να βρει την ταυτότητά του(³⁾. Από το Βέλγιο, τόπος καταγωγής του σκηνοθέτη, μέχρι το Βιετνάμ, θα επιχειρήσει ένα ταξίδι, ένα ταξίδι αυτογνωσίας, το οποίο θα ολοκληρωθεί μέσα από τους μύθους, ειπωμένους από παραμυθάδες, από διάφορες χώρες, ο καθένας με τον τρόπο του που χαρακτηρίζεται από τον πολιτισμό και τις παραδόσεις της κάθε χώρας.

Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ

Το μυθικό στοιχείο, όπως κάθε ταξιδιάρικο άτομο, έχει μια αρχή και ένα τέλος στο ταξίδι του. Η αρχή είναι στο Βέλγιο. Εκεί μία, σχεδόν, παραδοσιακή παραμυθού, ανατολικής προέλευσης, σε ένα καθαρά δυτικό τοπίο, ξεκινά να μας μιλά για το Νέμο: να μας το συστήνει. Από το Βέλγιο θα πάμε στη Βουλγαρία(⁴⁾, όπου η ιστορία συνεχίζεται. Τώρα μπαίνουμε σε ένα πιο «ανατολικό» τοπίο(⁵⁾, από το οποίο δε θα βγούμε παρά στην τελευταία αφήγηση.

Γνωρίζουμε όλο και περισσότερο τις ανησυχίες του Νέμο και σιγά-σιγά βιώνουμε και εμείς το βιωματικό, έτσι ή αλλιώς, ταξίδι του. Το όνομα του μας φέρνει στο νου τον Ιούλιο Βερν και το περίφημο ταξίδι του Νέμου του. Εδώ η τεχνολογία αν υπάρχει, βρίσκεται μόνο για να κάνει δυνατή την αφήγηση. Στη Ρωσία, ερχόμαστε στα λαϊκά παραμύθια (βλέπε Προπ, στη βιβλιογραφία), για να φύγει από εκεί και να πάει στην ασιατική Τουρκία, μέσω Κωνσταντινούπολης, όπου, μέσα στο καράβι, η αφήγηση γίνεται με έναν όμορφο μουσικό τρόπο, πιθανόν από κάποιους Τσιγγάνους.

Στη Συρία ένας παραμυθάς, επαγγελματίας αυτή τη φορά(⁶⁾, δίνει την παράστασή του στο κοινό του και μας μιλά για το Νέμο. Στο Ιράκ, ένας λαϊκός παραμυθάς παίρνει τη σκυτάλη, για να μας οδηγήσει στο Νεπάλ όπου ένα συγκρότημα μας αφηγείται την ιστορία με το δικό του τρόπο.

Κάπου εδώ έχει τελειώσει, ουσιαστικά, η ιστορία του Νέμο. Ο θεατής θα πρέπει να συλλογιστεί την τύχη του, πως διαμορφώνεται ο χαρακτήρας του και ποιος ήταν ο σκοπός του ταξιδιού του. Κατά συνέπεια, ο σκηνοθέτης μας αφήνει στην καθαρά οπτική αφήγηση, το παιχνίδι της κάμερας με το φως, κάτι σα μια σύγχρονη βίντεοαρτ, μας αφήνει να «πάρουμε το χρόνο μας», μέχρι να πάρει τη σκυτάλη το παραμύθι στην Κίνα. Τελικά, στο Βιετνάμ, με ένα σύγχρονο χιπ χοπ, το παραμύθι προσγειώνεται, λίγο απότομα, είναι η αλήθεια, αλλά απόλυτα ρεαλιστικά, στην πραγματικότητα, το παραμύθι πεθαίνει στο καθαρά δυτικό τοπίο.

ΚΑΤΙ ΣΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Η ταινία μπορεί να ήταν καλά οργανωμένη, η έκβαση του παραμυθιού, μόνο σε χοντρές γραμμές ήταν προϊόν συνεννόησης του σκηνοθέτη με τους παραμυθάδες. Κατά τα άλλα, βλέπουμε πως αλλάζει η αφήγηση από τόπο σε τόπο. Εδώ, βέβαια, ο «τόπος» προσδιορίζεται τόσο γεωγραφικά όσο και ιδεολογικά. Θα ήταν πιο σωστό να πούμε: πόσο αλλάζει η αφήγηση από το ένα μέρος στο άλλο, από τη μια παράδοση στην άλλη, από τον έναν πολιτισμό στον άλλο. Όμως, τόσο οι ρίζες όσο και η αφήγηση είναι κοινή και σχετίζεται με λεπτομέρειες που έχουν κοινά σημεία, από τον ένα τόπο στον άλλο.

Είναι μια απόδειξη της ανάλυσής μας (βλέπε τα κεφάλαια «Ο μύθος ως αφηγηματικό στοιχείο» και «Το αντικείμενο ως σύμβολο», όπως και τα κεφάλαια «Η οντολογία του μύθου», «Λειτουργίες και δομές στο μύθο» και «Μια οντολογία του συμβόλου»), είναι μια απόδειξη επίσης των επιστημονικών αναλύσεων που έχουν γίνει (βλέπε στη βιβλιογραφία Προπ, Levi Strauss 1962, 1964 και 1974). Είναι, ακόμα, μία πολύ ενδεικτική -και οπτικοακουστική- παρουσίαση των θεωριών του Claude Levi Strauss.

Όμως, αν δούμε την ταινία λίγο πιο προσεχτικά, τότε θα ανακαλύψουμε ότι έχουμε τα εξής δομικά στοιχεία: την κινηματογραφική αφήγηση, τη μουσική, τα δρώμενα και το παραμύθι. Η κινηματογραφική αφήγηση είναι αυτή που δίνει μία συνοχή στην όλη ιστορία, τα ρακόρ, το μοντάζ, η κίνηση της κάμερας, το φως και τα παιχνιδίσματά του. Η μουσική εμφανίζεται κάποιες φορές σα συνοδευτική στην αφήγηση των παραμυθάδων, κάποιες φορές όμως αφηγείται από μόνη της (βλέπε στην εισαγωγή στο Levis Strauss 1964, για τη σχέση του μύθου με τη μουσική). Τα δρώμενα, θεατρικά, κυρίως του δρόμου, έχουν τη δική τους αφήγηση και τη σπουδαιότητα να επιβάλλουν την «αλήθεια» του παραμυθιού, τελικά να τονίσουν αυτό που θέλει, κατά βάθος να πει. Το παραμύθι, σαν τέτοιο, προσπαθεί, φυσικά αλληγορικά, να μας μιλήσει για εμάς, για τον καθένα μας χωριστά και για τον περιβάλλοντα χώρο του, αφηγηματικό και γεωγραφικό.

Τελικά, όλα αυτά ολοκληρώνονται με την αφήγηση σε ένα θέαμα, το οποίο δεν έχει να κάνει ούτε με τον κινηματογράφο ούτε με τις άλλες επιμέρους τέχνες που ανέφερα πιο πάνω. Εδώ έχουμε μια παράσταση του Ενιαίου Παραστατικού Χώρου (Performance), η οποία υπάρχει διακριτικά και έρχεται, ακόμη μια φορά να επιβεβαιώσει τις σχετικές αναλύσεις πάνω σε αυτό το θέμα (βλέπε το κεφάλαιο «Performance μια θεώρηση μέσα στην τέχνη»). Τέλος, η προτίμηση του κοινού, στο Φεστιβάλ Ecofilms, για αυτή την ταινία, επιβεβαιώνει ότι αυτό το είδος της παράστασης δεν είναι μια ελιτίστικη τέχνη, αλλά καθαρά λαϊκή, όταν εύστοχα σχεδιάζεται.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Αν θέλετε μπορείτε να δείτε πρώτα την ταινία και μετά να διαβάσετε αυτή την ανάλυση.
2. Την ταινία αυτή την είδαμε στο Φεστιβάλ Ecofilms 2007, όπου διαγωνίσθηκε και κέρδισε το Α΄ βραβείο, στην κατηγορία της, όπως και το βραβείο του κοινού.
3. Προτιμότερο είναι να δείτε την ταινία, δε θέλω να αποκαλύψω το τέλος για να μη χάσει τη γοητεία της η θέασή της.
4. Η κάμερα μας πάει από το ένα μέρος στο άλλο, έχοντας σα σύνδεση (ρακόρ) σκηνές από το φυσικό ή το αστικό τοπίο, μερικές φορές απροσδιόριστες σκηνές, οι οποίες θα θύμιζαν βίντεοαρτ, φαινομενικά άσχετες, μας οδηγούν σε ένα άλλο μέρος. Αν δε γινόταν έτσι, τότε θα είχαμε τα λεγόμενα «πηδήματα» στην ταινία, απότομες αλλαγές από τη μία σειρά πλάνων (σεκάνς) στην άλλη, κάτι που δεν είναι όμορφο.
5. Εδώ το «ανατολικό» είναι τόσο ένας γεωγραφικός όσο και ένας ιδεολογικός προσδιορισμός (βλέπε το κεφάλαιο «Λειτουργίες και δομές στο μύθο», την αναφορά στην ταινία «Διαδικασία», του Δήμου Θέου).
6. Υπήρχαν και παλιότερα επαγγελματίες παραμυθάδες, σε όλο τον κόσμο. Ιστορούσαν στο κοινό τους και το διασκέδαζαν. Το κοινό τους ήταν πολεμιστές, στον αρχαίο κόσμο, βασιλιάδες ή άρχοντες, στο μεσαίωνα, λαϊκό κοινό, αργότερα. Μέχρι πριν λίγες δεκαετίες στην Αγγλία ήταν διάσημος ο παραμυθάς, έδινε την παράστασή του σε διάφορα κέντρα. Σε όλη την ταινία οι παραμυθάδες είναι επαγγελματίες, απλά αυτό δε δείχνεται, τους έχει δοθεί το κεντρικό θέμα για να υπάρχει μια ελάχιστη συνοχή στην ταινία.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

• Performance Art