ΚΩΣΤΑΣ ΣΦΗΚΑΣ 001 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αυγ 27, 2014 Κινηματογράφος 0

Η ΠΑΡΑΣΤΑΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

του Κώστα Σφήκα

«Ο κινηματογράφος του Σφήκα δεν έχει καμία σχέση μ’ό,τι συνηθίσαμε να ονομάζουμε κινηματογράφο. Είναι ένα απίστευτα τολμηρό πείραμα…», αναφέρει ο Βασίλης Ραφαηλίδης. Ένα τολμηρό πείραμα που ξεπερνά τα όρια του κινηματογράφου, αγκαλιάζει τόσο τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική όσο και τη φιλοσοφία και την πολιτική. Κατά συνέπεια, η μελέτη του έργου του είναι μια καλή ευκαιρία να ασχοληθούμε με την αισθητική και την αφήγηση της Έβδομης Τέχνης, αλλά και με τη σύζευξή της με τις άλλες τέχνες.

Ο Κώστας Σφήκας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1927. Εργάστηκε ως ταχυδρομικός υπάλληλος από τα εφηβικά του χρόνια. Το 1961 σκηνοθετεί τα «Εγκαίνια», μικρού μήκους ταινία, και ξεκινάει την περιπέτεια του αυτοδίδακτου κινηματογραφιστή. Επτά χρόνια αργότερα σκηνοθετεί με το Σταύρο Τορνέ το μικρού μήκους ντοκιμαντέρ «Θηραϊκός όρθρος», που αγοράζεται αργότερα από το ΜΟΜΑ της Νέας Υόρκης.

Ταγμένος στον πειραματικό κινηματογράφο, ο Κώστας Σφήκας σκηνοθέτησε ντοκιμαντέρ και ταινίες μυθοπλασίας, αποτελώντας μια σταθερά εναλλακτική φωνή στο χώρο ελληνικού κινηματογράφου, τον «τελευταίο ιδαλγό του μοναχικού μας σινεμά».

Η αποστροφή του για τον αναπαραστατικό κινηματογράφο και το όραμα ενός διαλεκτικού υλιστικού κινηματογράφου, ικανού να δώσει μορφή στις κατακτήσεις της μαρξιστικής φιλοσοφικής σκέψης, τον οδηγούν απ’το 1974 στην πραγμάτωση των έργων όπως το «Μοντέλο», βραβείο καλύτερης καλλιτεχνικής ταινίας, Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης 1974.

Στην αφηγηματική τέχνη του Κώστα Σφήκα η αναπαράσταση δεν έχει κανένα νόημα. Τον ενδιαφέρει περισσότερο η παράσταση, με άλλα λόγια η αναγέννηση ενός ιδεατού κόσμου με πρώτη ύλη τις έννοιες και τις εικόνες, με συνδετικό κρίκο την κίνηση που ο κινηματογράφος μας δίνει για να δώσει ζωή στα άψυχα εννοιολογικά και εικονικά σημεία της αφήγησης. Παρατηρούμε τη μετάλλαξη ενός αφηγηματικού κόσμου. Αλλάζει μορφές και μας δίνει μια εντελώς διαφορετική μορφή που, αυτή τη φορά, μπολιάζεται από φιλοσοφικές απόψεις.

Ο κινηματογραφιστής, εκτός από σκηνοθέτης, είναι και μάχιμη πολιτική προσωπικότητα. Αριστερός, ανήκει σε κόμμα της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς, μελετά πολύ βαθιά τη μαρξιστική φιλοσοφία και προσπαθεί να μεταφέρει στην αφηγηματική τέχνη του κινηματογράφο τα βασικά διδάγματα της μαρξιστικής φιλοσοφίας. Παρατηρούμε όμως ότι αυτή η μεταφορά δεν είναι προφανής από κάποιον που έχει δει τις ταινίες του, έστω περισσότερες από μία φορές. Αυτό συμβαίνει επειδή τα φιλοσοφικά στοιχεία δε μεταφέρονται αυτούσια αλλά μπολιάζονται με τα αφηγηματικά στοιχεία και δίνουν φυσικά ζωή σ’ένα ιδιότυπο αφηγηματικό κόσμο που δεν μπορεί να παρομοιαστεί με κάτι παρόμοιο.

Η αφηγηματική τέχνη του ήταν κάτι πρωτόγνωρο για τον ελληνικό χώρο, έκανε αίσθηση στην παγκόσμια κινηματογραφία, οι ταινίες προβάλλονται σε ειδικές προβολές, είναι αφορμή για να ξεκινήσει μία άλλη συζήτηση που εμβαθύνει στις ανθρώπινες αξίες, κρατώντας την παγκόσμια αξία της αυτή η αφήγηση μιλά ουσιαστικά για τη μοίρα του ανθρώπου και για τα προβλήματα που αυτός αντιμετωπίζει στην παγκόσμια ιστορία. Παραδόξως ο Κώστας Σφήκας, ως σκηνοθέτης, διανοούμενος, μεταφραστής και πολιτική προσωπικότητα, ελάχιστα απασχόλησε την ελληνική κινηματογραφική και καλλιτεχνική κοινότητα, με ουσιαστικό τρόπο.

Αν εξαιρέσουμε κάποια βραβεία, τα οποία περισσότερο δηλώνουν την αμηχανία του κινηματογραφικού κόσμου μπροστά στην προσωπικότητα του Κώστα Σφήκα, η μόνη ουσιαστική τιμητική εκδήλωση προς αυτόν ήταν προς το τέλος της ζωής του. Το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης τον τίμησε, το κοινό φαινόταν σαστισμένο και μόνο η ομιλία του Γιάννη Βασιλειάδη βάζει τα πράγματα στη θέση τους, δίνοντας όλη τη διάσταση της προσωπικότητας αυτού του ανθρώπου, σε ένα κοινό που άκουγε, ίσως για πρώτη φορά, τις πτυχές αυτής της πολύ ενδιαφέρουσας περσόνας. Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ως (τότε) Πρόεδρος του Φεστιβάλ, δεν μπόρεσε παρά να εκφράσει έναν τυπικό λόγο.

Η τιμητική εκδήλωση για τον Κώστα Σφήκα πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή το βράδυ, 26 Νοεμβρίου 2004, στην αίθουσα «Παύλος Ζάννας», στο Ολύμπιον, στο πλαίσιο του 45ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

Ο Κώστας Σφήκας, σε μια κατάμεστη αίθουσα, καταχειροκροτήθηκε από το κοινό και τιμήθηκε για το σύνολο του έργου του με τον Χρυσό Αλέξανδρο από τον πρόεδρο του Δ.Σ. του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, Θόδωρο Αγγελόπουλο.

Ο διευθυντής του Φεστιβάλ, Μιχάλης Δημόπουλος, μιλώντας για τον Κώστα Σφήκα, τόνισε ότι πριν από πολλά χρόνια, όταν ο νέος ελληνικός κινηματογράφος επιχειρούσε να βαδίσει σε δύσκολους δρόμους, ο Κώστας Σφήκας ήταν πρωτοπόρος. Ο δικός του δρόμος βρισκόταν σε απόκλιση από τις τρέχουσες κινηματογραφικές φόρμες. Ήταν ακραίος, ριζοσπαστικός, τολμηρός. «Το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης επανέρχεται φέτος στο έργο του Κώστα Σφήκα. Αυτές τις ημέρες οργανώσαμε μια ρετροσπεκτίβα των ταινιών του. Κι απόψε τον τιμάμε με τον Χρυσό Αλέξανδρο γιατί επιμένουμε να υπενθυμίζουμε τον κρίσιμο και γόνιμο ρόλο των πιονιέρων του ελληνικού κινηματογράφου, που παρά τις αντιξοότητες και τις δυσκολίες, κατάφεραν να αναπτύξουν ένα σημαντικό έργο», δήλωσε ο Δημόπουλος.

Ο Σάββας Μιχαήλ, χαρακτηρίζει το Κώστα Σφήκα μοναδική και μοναχική περίπτωση. «Δεν μπορεί να έχει μιμητές. Κι όποιος προσπαθήσει να τον μιμηθεί, θα την πατήσει. Είναι σα σεισμογράφος που καταγράφει δονήσεις, οι οποίες δεν είναι ορατές, αλλά ο ίδιος τις κάνει ορατές. Ο κινηματογράφος του Κώστα Σφήκα έχει στόχο να μας βγάλει από τη νάρκη του θεατή και να υπονομεύσει την παθητική στάση του καθενός», δηλώνει χαρακτηριστικά ο Μιχαήλ.

Από την πλευρά του, ο Γιάννης Βασιλειάδης το χαρακτηρίζει μοναδικό, ευγενικό στην ψυχή, σεμνό, ακέραιο και αυθόρμητο. Παράλληλα, τόνισε ότι «η στάση του στο χώρο του κινηματογράφου είναι ηρωική. Ο λόγος του είναι ποιητικός και ο κινηματογράφος που υποστηρίζει αλληγορικός. Ο Κώστας Σφήκας αποτελεί σημείο αναφοράς στον ελληνικό κινηματογράφο. Οι ταινίες του ταξιδεύουν στο χρόνο και κάποια στιγμή θα αναδειχθούν στο φως και θα καταξιωθούν».

Κατά τη διάρκεια τιμητικής εκδήλωσης στο 45ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, ο σκηνοθέτης Κώστας Σφήκας κοίταζε για λίγα λεπτά το κοινό που όρθιο τον χειροκροτούσε, πριν μπορέσει να μιλήσει. «Τη σιωπή έμαθα να τη χρησιμοποιώ όταν όλα γύρω μου είναι δέος. Αυτή τη στιγμή, υπάρχει δέος για μένα, αλλά πρέπει να μιλήσω. Γιατί είναι απέραντη η ευγνωμοσύνη που νιώθω για τον κόσμο που με τιμά», ήταν τα πρώτα του λόγια. Η σιωπή που χαρακτήριζε τα έργα του και μιλούσε στην ψυχή του θεατή. Όπως τόνισε ο Κώστας Σφήκας, ο καθένας προσφέρει ό,τι μπορεί σ’αυτόν τον κόσμο. Όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλα αυτά που ζούμε, φτιάχνουμε, φοράμε, έγιναν από ανθρώπους του μόχθου. Επίσης, εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του για την Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα, αλλά και για ανθρώπους, όπως ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, που τόλμησαν να βγάλουν στο φως και να προβάλουν αυτά τα έργα και μέσω του Φεστιβάλ. Ακόμη, ο Κώστας Σφήκας ευχαρίστησε τη σύντροφο της ζωής του και έκλεισε τη σύντομη ομιλία του λέγοντας ότι «όλα αυτά ξεκίνησαν από το χούι ενός υπαλληλάκου, του πατέρα μου». O Κώστας Σφήκας ασχολήθηκε συστηματικά και επίμονα με τη μετάφραση έργων, ιδιαίτερα του Μπαλζάκ και του Δάντη.

Αυτό το εισαγωγικό σημείωμα είναι η αρχή μιας σειράς κειμένων που αναλύουν εξονυχιστικά το έργο, την προσφορά, και τις κατευθύνσεις της σκέψης αυτού του σκηνοθέτη που επέμενε να παριστά και να μην αναπαριστά, να βιώνει και να μην αναβιώνει τις αναγεννημένες ιδέες που φέρνουν στην επιφάνεια παραστάσεις της ζωής μας. Αυτά τα κείμενα θα τα βρείτε εδώ, σε αυτό τον ιστοχώρο για να μπορέσετε να κοινωνήσετε το νόημά τους.

Γιάννης Φραγκούλης