ΑΝΤΙΓΟΝΗ

Ιούλ 25, 2025 Θέατρο 0

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΘΕΑΤΡΟΥ

Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ

Αντιγόνη: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Είδαμε την παράσταση «Αντιγόνη», σε σκηνοθεσία του Θέμη Μουμουλίδη, στο Θέατρο Δάσους, στην Θεσσαλονίκη. Φύγαμε με συναισθήματα ανάμικτα που, σε αυτό το κείμενο, θα προσπαθήσουμε να τα ξεμπλέξουμε. Θα πούμε, εξ’άρχής, ότι την αρχαία ελληνική τραγωδία μπορείς να την προσεγγίσεις, σκηνοθετικά ή μεταφραστικά, με δύο διαφορετικούς τρόπους: Ο πρώτος είναι να τηρήσουμε το γράμμα και το πνεύμα του αρχαίου ελληνικού κειμένου, ο δεύτερος είναι να το μετατρέψουμε τόσο ώστε να μην χάσουμε το νόημα, αλλά να δώσουμε αυτές τις προεκτάσεις που είναι απαραίτητες για να ανταποκριθεί τα κείμενο με την σύγχρονή μας πραγματικότητα. Όλα τα ενδιάμεσα αυτών των σημείων οδηγούν στην καταστροφή.

Αντιγόνη: Τα ερωτήματα

Θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στην πρώτη ερώτηση: Ποιο είναι το κεντρικό σημείο της τραγωδίας του Σοφοκλή; Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι εδώ έχουμε μια αντιπαράθεση άντρα-γυναίκας. Σε αυτό το κείμενο διερευνώνται τα όρια της εξουσίας. Μπορεί ο ηγεμόνας να κάνει ότι θέλει; Είναι ασέβεια να μην θάψουμε τον νεκρό, ακόμα και αν αυτός είναι o μισητός εχθρός; Δύο ερωτήματα στα οποία ο Σοφοκλής δίνει μια σαφή απάντηση.

Η αντιπαράθεση άντρα και γυναίκας είναι ένα θέμα που έχει απαντηθεί στην Ορέστεια και στην Φαίδρα, εν πολλοίς. Εκεί καταλάβαμε ότι στα ιστορικά χρόνια ζήσαμε την συνύπαρξη του αρχετυπικού Πατέρα και της αρχετυπικής Μητέρας. Η ανάγκη της επιβολής της πατριαρχίας, λόγω κοινωνικών και οικονομικών δομών, μας οδήγησαν στην απευθείας σύγκρουση των δυο. Ήταν ανάγκη να νικήσει ο αρχετυπικός Πατέρας. Είδαμε, σε αυτούς τους μύθους, την βία που είναι ένα δομικό στοιχείο στην πρώιμη φεουδαλική κοινωνία.

Ο Σοφοκλής δεν επανέρχεται σε αυτό το θέμα. Θεωρεί -και πολύ σωστά- ότι έχει λήξει. Ο λαός έχει καταλάβει ότι το νέο κοινωνικό σύστημα θα πρέπει να επιβληθεί και αυτό είναι μια ανάγκη για την εξέλιξη της κοινωνίας, έτσι όπως έχει σχεδιασθεί από τα κέντρα εξουσίας. Ο καθένας θα πρέπει να ακολουθήσει αυτές τις δομές ή να κάνει την επανάστασή του.

Αντιγόνη: Τα δύο πολιτεύματα

Ο ηγεμόνας είναι αυτός που κυβερνά. Δεν μπορεί να συναποφασίζει με τον λαό, αλλά ο δεύτερος να ακολουθεί τις εντολές του, χωρίς αντίρρηση. Αν δεν γίνει αυτό τότε η εξουσία δεν θα είναι στα χέρια του ηγεμόνα αλλά σε αυτά του λαού. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε το απολυταρχικό σύστημα διακυβέρνησης, στην δεύτερη την δημοκρατία. Η Θήβα είχε επιλέξει ένα βασιλιά ενώ η Αθήνα έθαψε τον πρώτο και άριστο βασιλιά της και ίδρυσε την αθηναϊκή δημοκρατία που δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει. Σε αυτό το κείμενο έχουμε την σύγκρουση δύο συστημάτων: της απολυταρχίας της Θήβας και της δημοκρατίας της Αθήνας.

Ας δούμε λίγο πιο προσεχτικά αυτή την αφηγηματική εξίσωση. Ο Πολυνείκης είναι γιος του Οιδίποδα και της Ιοκάστης, αδελφός της Αντιγόνης και της Ισμήνης. Έχει φύγει και έχει πάει στην Αθήνα. Εδώ, αυτή η διαδρομή μπορεί να παραλληλιστεί με αυτή του τυφλού, πλέον, Οιδίποδα. Η τύφλωση ισοδυναμεί με τον ευνουχισμό ή τον θάνατο, κατά Φρόιντ. Ο Πολυνείκης χάνει τον πατέρα του και αρνείται το πατρογονικό σύστημα εξουσίας, έρχεται αντιμέτωπος με το σύστημα διακυβέρνησης της Θήβας ή με την ίδια την Θήβα. Στο πόλεμο που ακολουθεί σκοτώνεται ο Πολυνείκης και ο αδελφός του Ετεοκλής. Ο πρώτος επιτίθεται στην Θήβα, ο δεύτερος την υπερασπίζεται.

Αντιγόνη: Το κομβικό σημείο

Ο Κρέων αποφασίζει ότι ο προδότης, ο Πολυνείκης, δε θα πρέπει να ταφεί. Ο δεύτερος θάβεται με τιμές ήρωα, μετά την νίκη των Θηβαίων. Μπορεί ο Κρέων να κάνει αυτό που θέλει; Αυτό είναι το ερώτημα που εκφράζει η Αντιγόνη. Η απάντηση είναι «όχι», όταν αυτές οι αποφάσεις είναι ασεβείς. Η εξουσία, με άλλα λόγια έχει ένα όριο. Μπαίνει μπροστά και παρακούει. Θάβει με τιμές τον αδελφό της. Άλλο είναι η ψυχή και άλλο το σώμα, λέει.

Πρέπει, λέει η Αντιγόνη, να θάβουμε τους νεκρούς, είτε είναι δικοί μας είτε είναι εχθροί. Αυτό συμβαίνει επειδή το σώμα είναι αυτό που ήρθε σε αντιπαράθεση, σε σύγκρουση, η ψυχή όμως είναι μια άλλη οντότητα που θα πρέπει να σεβαστούμε απεριόριστα. Αυτή η τραγωδία αποφαίνεται ότι ο νεκρός θα πρέπει να ταφεί όπως αρμόζει στην ψυχή του. Πλέον δεν ανήκει σε αυτόν τον κόσμο, αλλά σε αυτόν που είναι στο επέκεινα.

Έχουμε δύο απαντήσεις: Πρώτον, η εξουσία του άρχοντα έχει τα όριά της. Η ψυχή του νεκρού απαιτεί να τιμηθεί όπως πρέπει, ανεξάρτητα σε ποιο στρατόπεδο ήταν, σαν σώμα. Ο Σοφοκλής θέτει το ζητούμενο και αυτό έγινε νόμος που ακολουθήθηκε από τα περισσότερα κράτη στον κόσμο, έγινε διεθνές δίκαιο.

Αντιγόνη: Οι συνδέσεις

Στην σκηνοθεσία του Θέμη Μουμουλίδη έχουμε μια παράφραση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, όσον αφορά στα κοστούμια και στα σκηνικά. Ακολουθεί, με κάποιες αλλαγές, το αρχαίο κείμενο. Φτάνουμε, λοιπόν, στο κομβικό σημείο: Αν παραφράσουμε την αρχαία ελληνική τραγωδία δεν θα πρέπει να την συνδέσουμε με την σημερινή εποχή; Σαφώς και ναι. Αυτή η σύνδεση, σε αυτή την παράσταση, δεν υπήρχε.

Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν να τεθούν αυτά τα σύμβολα που θα μας βοηθούσαν να κάνουμε τις αναγωγές με την σημερινή μας εποχή. Το μόνο σύμβολο που υπήρχε ήταν τα σακιά που συμβόλιζαν τους νεκρούς. Τα ρούχα, η σύγχρονή τους μορφή, δεν μπορούσε να κάνει τις αναγωγές στις σύγχρονές μας κοινωνικές καταστάσεις αν, αυτά τα σύμβολα, είχαν την βοήθεια αυτών των συμβόλων που θα προσδιόριζαν το σημερινό αφήγημα, ή περίπου. Ο θεατής μόνο τότε θα μπορούσε να συνδέσει τον Πολυνείκη με τους νεκρούς που ξεβράζει η θάλασσα και ανήκουν σε μετανάστες που έρχονται «παράνομα». Οι αναγωγές ήταν αδύνατες.

Αντιγόνη: Οι αστοχίες

Αυτό δεν είναι ένα πρόβλημα της μετάφρασης-παράφρασης του κείμενου. Ακόμη, σε αυτή την αποτυχία δεν συμβάλλει η ηθοποιία των πρωταγωνιστών, του χορού και των άλλων ρόλων. Προσπάθησαν να κάνουν ότι μπορούσαν για να σώσουν το κείμενο, αλλά αυτό ήταν μάταιο αφού δεν είχαν την βοήθεια των αφηγηματικών δομών. Τα κεντρικά πρόσωπα ήταν δύο: η Αντιγόνη και ο Κρέων. Ας δούμε την λειτουργία τους σε αυτή την παράσταση.

Η Αντιγόνη είναι σε αντιπαράθεση με το γένος της. Δείχνει -σε έναν αποχαυνωμένο λαό- αυτό που θα πρέπει να γίνει. Ο Κρέων είναι ένας ηγεμόνας που δεν γνωρίζει παρά τα «θέλω» του. Αυτά ορίζουν τον δρόμο που θα πρέπει να ακολουθήσει. Η Αντιγόνη δεν ενδιαφέρεται να ζήσει, αλλά να είναι ευσεβής με το ανθρώπινο είδος και με τους θεούς, αν όχι, τότε ας πεθάνει, θα ζήσει στην αιωνιότητα. Ο Κρέων ενδιαφέρεται να διαιωνίσει την εξουσία του. Αυτό είναι το υστερικό του. Δεν καταλαβαίνει ότι αυτή η θέλησή του θα καταστρέψει τόσο τον κόσμο γύρω του όσο και αυτόν τον ίδιο. Αυτό το συνειδητοποιεί στο τέλος.

Αντιγόνη: Οι δύο πρωταγωνιστές

Η Αντιγόνη, στην παράσταση, προσπαθεί και τα καταφέρνει να είναι η αιώνια ηρωίδα, χωρίς αφηγηματικό φορτίο, λόγω της παραστασιακής απροσδιοριστίας. Ο Κρέων είναι ένα πρόσωπο κλειδί: Έχει καταλάβει τι έχει γίνει; Πως θα αντιδράσει; Μέχρι το τέλος, όταν όλα θα έχουν χαθεί, τότε βλέπουμε έναν ηγέτη που είναι μια καρικατούρα ενός ήρωα. Ζητάει συγνώμη, εκλιπαρεί τον θάνατο, θέλει να τον διώξουν, όμως ο θεατής δεν είναι σίγουρος αν όντως αυτά είναι τα συναισθήματά του ή υποκρίνεται. Έτσι χάνεται το νόημα της τραγωδίας του Σοφοκλή. Θα δούμε γιατί.

Ο θεατής θα μπορούσε να εισπράξει αυτά τα συναισθήματα από την σκηνική παρουσία, τις κινήσεις των ηθοποιών, την φωνή και την χροιά της. Βλέπουμε έναν χορό που θα μπορούσε να ήταν ένας σύγχρονος στρατός, αλλά γιατί κάνει αυτά που πράττει και ποιος είναι ο σύγχρονός του στόχος; Δεν μπορεί να δοθεί απάντηση όχι μόνο από την απουσία συμβόλων που θα βοηθούσαν πρώτα στην συμπαραδήλωση, και στη καταδήλωση, κατόπιν, όπως ορίζει η σημειωτική. Δεν υπήρχαν οι αναπνοές που θα μας έδιναν μια άλλη φωνή που θα ήταν ανάλογη με το συναίσθημα που θα έπρεπε να αναδειχτεί. Όπως δεν υπήρχαν και οι κινήσεις που θα ανταποκρίνονταν στο κείμενο που προσπαθεί να ειπωθεί. Η διδασκαλία των αναπνοών, εκπνοών και της εκφοράς της γλώσσας ήταν ανεπαρκής.

Αντιγόνη: Η ανάπτυξη

Έτσι ήταν αδύνατον να αναπτυχθεί η Αντιγόνη, η Ισμήνη και ο Κρέων. Δεν είμαστε ικανοί να βρούμε αυτή την συνιστώσα που θα ήταν η συνισταμένη δύναμη που το κείμενο της τραγωδίας ευελπιστεί να μας δώσει. Το κείμενο χάνεται στην απροσδιοριστία του σημείου και οι προσπάθειες των ηθοποιών χάνουν το νόημά τους. Η «Αντιγόνη», του Χάρη Φραγκούλη, είχε μια διαφορετική θέση στο διάστημα ανάμεσα στην δραματουργία και το κοινωνικό δρώμενο, το οποίο το ζούμε καθημερινά. Η προέκταση του μύθου ήταν σαφής, για να ανατρέξουμε σε μια άλλη «Αντιγόνη». Εδώ υπήρχε αυτή η απροσδιοριστία του σημαίνοντος και, τελικά, του σημαινόμενου. Το μυθικό κείμενο χάθηκε.

ΑΝΤΙΓΟΝΗ

Συγγραφέας: Σοφοκλής

Μετάφραση: Παναγιώτα Πανταζή

Σκηνοθεσία: Θέμης Μουμουλίδης

Μουσική: Σταύρος Γασπαράτος

Σκηνικό: Μικαέλα Λιακατά

Κοστούμια: Βασιλική Σύρμα

Επιμέλεια κίνησης-χορογραφία: Πατρίσια Απέργη

Φωτισμοί: Νίκος Σωτηρόπουλος

Βοηθός χορογράφος: Ηλίας Χατζηγεωργίου

Φωτογραφίες: Ελίνα Γιουνανλή

Artwork: Mike Rafail

Makeup artist: Olga Faleichyk

Hair styling: Θωμάς Γαλαζούλας

Επικοινωνία: Ειρήνη Λαγουρού

Διεύθυνση παραγωγής: Σταμάτης Μουμουλίδης

Παραγωγή: Εποχή Τέχνης, 5η Εποχή, Αrs Aeterna

Ηθοποιοί: Λένα Παπαληγούρα (Αντιγόνη), Μελέτης Ηλίας (Κρέων), Μιχάλης Οικονόμου, Θανάσης Δόβρης, Ιφιγένεια Καραμήτρου, Λίλα Μπακλέση, Αμαλία Νίνου, Γιώργος Νούσης, Βαγγέλης Σαλευρής, Ιώβη Φραγκάτου

Διάρκεια παράστασης: 80΄

Χώρος: Θέατρο Δάσους, Θεσσαλονίκη

Ημερομηνία παράστασης: 23 Ιουλίου 2025

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Προπώληση εισιτηρίων: more.com

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΟΔΕΙΑΣ