ΟΜΙΛΩ ΣΕ ΣΕΝΑ ΠΑΤΡΙΔΑ

Αυγ 28, 2023 Θέατρο 0

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΘΕΑΤΡΟΥ

ΜΙΑ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

Ομιλώ σε σένα πατρίδα: γράφει ο Γιάννης Φργκούλης

Η παράσταση «Ομιλώ σε σένα πατρίδα» είναι ένα αφιέρωμα στη μικρασιατική καταστροφή. Ένα θεατρικό οδοιπορικό που χρονικά καλύπτει την περίοδο της μικρασιατικής καταστροφής και τις μετέπειτα εξελίξεις. Είναι βασισμένη σε αφηγήσεις γυναικών. Οι ιστορίες τους συναρμολογούν την εποχή του 1922. Ζωντανεύουν ατομικές και συλλογικές μνήμες. Φωτίζουν διαφορετικά όχι μόνο το παρελθόν αλλά και τα σύγχρονά μας κοινωνικά, ατομικά και εθνικά πάθη. Παρουσιάστηκε στα 30^α Μερκούρεια, στο ανοιχτό θέατρο Μάνος Κατράκης, στις Συκιές, στη Θεσσαλονίκη.

ΟΜΙΛΩ ΣΕ ΣΕΝΑ ΠΑΤΡΙΔΑ: Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Μία γυναίκα μπαίνει στο σκηνικό χώρο. Μπαίνει στο σκηνικό που είναι καλυμμένο από ένα άσπρο πανί. Ακολουθεί μια άλλη. Μία προς μία, μπαίνουν οι πέντε πρωταγωνίστριες και σταδιακά αρχίζουν να μας φανερώνουν το σκηνικό που θα παίξει ουσιαστικό και αφηγηματικό ρόλο. Η θεατρική αφήγηση αποδίδεται και αφηγηματικά. Αυτό θα συνεχιστεί καθόλη τη διάρκεια της παράστασης.

Το σκηνικό είναι μία βάρκα. Από αυτή αποσπώνται τέσσερα κομμάτια που γίνονται ένα άλλο σκηνικό αντικείμενο. Έχουμε, λοιπόν, δύο διαφορετικά σκηνικά αντικείμενα: τη βάρκα και τα αποσπώμενα κομμάτια της που, στο τέλος και στην αρχή, γίνονται ένα. Αυτά τα δύο σκηνικά αντικείμενα έχουν τη δική τους σημασία: Στην αρχή έχουμε μία κιβωτό που μεταφέρει αυτό που έχει σωθεί, όπως αυτή του Νώε. Στη συνέχεια η μετουσιωμένη βάρκα γίνεται ένα πέρασμα που μας μεταφέρει από τον ένα αφηγηματικό χώρο στον άλλο. Τα αποσπώμενα κομμάτια της συμβολίζουν τα χερσαία μέρη της Μικράς Ασίας, όπου ζούσαν οι Έλληνες. Η βάρκα στο τέλος είναι το μέσο που μεταφέρει τους πρόσφυγες στην Ελλάδα, αλλά και ο χώρος -πάλι σαν κιβωτός- που φυλάσσει τη μνήμη, δηλαδή η ψυχή αυτών των ανθρώπων.

Οι ιστορίες περιγράφονται αποσπασματικά στην παράσταση «Ομιλώ σε σένα πατρίδα». Είναι ψηφίδες μιας εικόνας, κομμάτια που μπαίνουν το ένα δίπλα στο άλλο, για να φτιάξουν ένα παζλ. Όμως αυτή η σύνδεση είναι βιωματική. Με άλλα λόγια, το σώμα των ηθοποιών είναι αυτό που ολοκληρώνει την αφήγηση και μας μεταφέρει από το ένα αφηγηματικό τοπίο στο άλλο, από το ένα αφηγηματικό μέρος στο άλλο. Οι συνθετικές δομές είναι οι μικρές και μεγάλες κινήσεις των ηθοποιών: οι μεταλλαγές του πανιού, ο χορός των Σούφηδων, οι χορευτικές κινήσεις, το τραγούδι και οι συνοδευτικοί ήχοι, η απομάκρυνση από τον σκηνικό χώρο και η επανένταξή του σε αυτόν.

ΟΜΙΛΩ ΣΕ ΣΕΝΑ ΠΑΤΡΙΔΑ: ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ

Να σημειώσουμε ότι οι Σούφηδες ήταν τάγματα σοφών που τα μέλη τους δεν είχαν επιλεγεί σύμφωνα με εθνικό, φυλετικό και θρησκευτικό γνώμονα. Ήταν άνθρωποι που υπηρετούσαν πιστά τη διαδικασία παραγωγής της γνώσης. Εκτείνονταν από το Μαρόκο μέχρι την Κίνα. Το όνομά τους το πήραν, σύμφωνα με μια εκδοχή, από την ελληνική λέξη σοφός. Τον 13^ο αιώνα μ.Χ. έχασαν τη δύναμή τους και αναγκάστηκαν να ενταχθούν στο μουσουλμανισμό για να επιβιώσουν. Υπάρχουν μέλη τους και σήμερα που λειτουργούν ως σέχτες, με μυστικό τρόπο, για να διαφυλάξουν τη διάβρωση και την απομάκρυνση από τον αρχικό σκοπό. Ο χορός τους είναι καθαρά συμβολικός: χορεύουν κυρίως άντρες που γυρνούν γύρω από τον εαυτό τους με τα χέρια τεντωμένα και παράλληλα με το έδαφος, τόσες φορές δεξιά όσες φορές αριστερά. Ο χορός τελειώνει με τα χέρια υψωμένα και κατευθυνόμενα στον ουρανό, σα μια ένωση του ανθρώπου με το ουράνιο. Φορούν ένα υψηλό και σκληρό «καπέλο» από δέρμα γίδας που συμβολίζει τη διαρκή σύνδεση του κεφαλιού με το ουράνιο. Κακώς κάποιοι τους ονομάζουν δερβίσηδες.

Αυτή η βιωματική διαδικασία δε γίνεται σα μια μανιέρα. Ταιριάζει απόλυτα στη αφήγηση και λειτουργεί έτσι ώστε να την αναπτύξει για να αποδοθεί τελικά αυτή η εικόνα όπως προείπαμε. Συγχρόνως κινητοποιεί τη διαδικασία της λήψης του θεατρικού σημαίνοντος που γίνεται σημαινόμενο με δύο διαφορετικούς τρόπους: στο συλλογικό ασυνείδητο και συνειδητό, στους θεατές, και στον κάθε άνθρωπο-θεατή ξεχωριστά.

ΟΜΙΛΩ ΣΕ ΣΕΝΑ ΠΑΤΡΙΔΑ: ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΩΔΙΚΩΝ

Κινητοποιεί τη διαδικασία παραγωγής εικόνων από τη μνήμη του κάθε θεατή. Από το ασυνείδητο του κάθε ανθρώπου έρχονται στοιχεία που ενώνονται με τα σημαίνοντα του θεατρικού κώδικα, έτσι όπως υπάρχουν στο θεατρικό κείμενο (με τη σημειωτική και σημασιολογική έννοια του όρου), παράγουν εικόνες στο παρόν, δημιουργούν μια ιδεολογική θέση. Αυτή πλέον δεν έχει να κάνει με το παρελθόν, μικρασιατική καταστροφή και ότι ακολούθησε, μόνο, αλλά και με το παρόν, πρόσφυγες όπως και οι κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις του πολιτικού φαινομένου.

Η παράσταση «Ομιλώ σε σένα πατρίδα» δεν είναι μόνο μια αναφορά στη Σμύρνη που κάηκε. Είναι μια έμμεση τοποθέτηση στην Ελλάδα που αποδομείται, αφού χάνει την επαφή της με την πολιτική ηθική, έτσι όπως είχε εκφρασθεί στην Αρχαία Ελλάδα. Το έμμεσο αυτό πολιτικό μήνυμα ψάχνει να βρει αποδέκτες στις ψυχές των θεατών και, κάποιες φορές, τις βρίσκει, εφόσον υπάρχουν άνθρωποι ευαίσθητοι που σέβονται την ανθρώπινη ψυχή. Οι θεατρικοί κώδικες γίνονται ιδεολογία, έτσι όπως η Julia Kristeva το αναλύει στο βιβλίο της «La revolution du langage poetique» («Η επανάσταση του ποιητικού λόγου»). Είναι σημαντικό να δούμε και να εισπράξουμε και την πιο μικρή αφηγηματική κίνηση -φωνή ή κίνηση σώματος- να προσέξουμε τις συνδέσεις, να αναδομήσουμε το κείμενο (με τη σημειωτική έννοιά του) για να φτιάξουμε το δικό μας κείμενο (με τη σημασιολογική έννοιά του). Έτσι μπορούμε να καταλάβουμε τη μεγάλη σημασία αυτού του θεατρικού κειμένου.

ΟΜΙΛΩ ΣΕ ΣΕΝΑ ΠΑΤΡΙΔΑ: ΤΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Οι ηθοποιοί, όλοι, παίζουν εξαιρετικά. Η αποδόμηση και η επαναδόμηση της βάρκας μας θύμισε την «Ακρόπολη», του Γέρζι Γκροτόφκσι. Η θεατρική διαδικασία έφτανε στα όρια της Περφόρμανς (σύμφωνα με τη θεωρία του Γέρζι Γκροτόφσκι) ή του Ενιαίου Παραστατικού Χώρου, όπως έχω προτείνει την απόδοση αυτού του όρου. Είναι μια σύγχρονη παράσταση που ψάχνει να βρει τα σημαίνοντα και σημαινόμενα, πάνω σε αυτό το θέμα. Και τα βρίσκει. Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, ότι στην παράσταση «Ομιλώ σε σένα πατρίδα» δεν «παίζουν» αλλά βιώνουν την αφήγηση, το κείμενό τους είναι το όχημα για να παραχθεί η Παράσταση (σύμφωνα με τη γκροτοφσκική έννοια), όπως προείπαμε. Δεν είναι η ταινία «Σμύρνη μου αγαπημένη», του Γρηγόρη Καραντινάκη, επειδή αυτή η ταινία δεν είχε ανάλογα στοιχεία, δεν είχε φτάσει σε αυτό το σημείο της ανάλυσης και σύνθεσης του θέματος, όπως αυτή η παράσταση. Βρίσκει στο «1922», του Νίκου Κούνδουρου, τα σημαίνοντα που έχει ανάγκη για να παραχθεί ο μεταλόγος. Προεκτείνει το φιλμικό κείμενο και ολοκληρώνει τις αναγωγές που είχε κάνει αυτή η ταινία, με τρόπο συνθετικό και όχι αντιθετικό. Η ταινία και το θεατρικό έργο συνδιαλέγονται με γόνιμο και γοητευτικό τρόπο. Εμείς οι θεατές απλά εκστασιαζόμαστε αφού είμαστε, κατά τη διάρκεια και μετά τη θέαση, συνδημιουργοί αυτού του κειμένου που δεν μπορεί να είναι παρά μια συντεταγμένη όλων αυτών που παράγονται νοητά και ολοκληρώνονται με τον ίδιο τρόπο, μέσα από το διάλογο, όπως αυτό κείμενο έχει την πρόθεση να κάνει.

Ένα έργο υψηλών προδιαγραφών από το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Αγρινίου, κάτι που αποδεικνύει ότι η αποκέντρωση της θεατρικής παραγωγής μπορεί να αποδώσει τα μέγιστα. Το όραμα της Μελίνας Μερκούρη, σε τέτοιες θεατρικές παραγωγές, παίρνει σάρκα και οστά.