ΗΛΕΚΤΡΙΚΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ: ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ

Αυγ 26, 2020 Κινηματογράφος 0

ΗΛΕΚΤΡΙΚΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ

η αμφισβήτηση της σύγχρονης κοινωνικής δομής

του Γιάννη Φραγκούλη

Η ταινία του Θανάση Ρεντζή, «Ηλεκτρικός άγγελος» (1981), είναι η τρίτη προσωπική ταινία του ή η τέταρτη, αν υπολογίσουμε το «Άσπρο-μαύρο» που τη συνσκηνοθετεί με το Νίκο Ζερβό. Έρχεται μετά από τη «Βιο-γραφία» (1974) και το «Corpus» (1979). Έχει δύο διαφορετικές συνιστώσες, το «ηλεκτρικό» και τον «άγγελο». Θα δούμε αυτές τις δύο υπό την σημειωτική, συμβολική, αισθητική και εννοιοδοτική σημασία τους, έτσι ώστε να βρούμε τις αφηγηματικές και αισθητικές δομές της ταινίας.

Στην ταινία υπάρχουν τα δίπολα: άντρας-γυναίκα ή Πατέρας-Μητέρα, προμηχανικός-μεταμηχανικός άνθρωπος, έρωτας-θάνατος, απόλαυση και ασφάλεια-πραγματικότητα.

Με αυτή την έννοια η ταινία θα μπορούσε να ήταν μία νέα κοσμογονία, ιδωμένη, αυτή τη φορά, με τα νέα δεδομένα της δυτικής κοινωνίας, έτσι όπως έχουν διαμορφωθεί από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά. Πιθανόν απαντά στο ερώτημα: Ποιος είναι ο νέος άνθρωπος στην αστική κοινωνία; Ένα ερώτημα που η ψυχανάλυση το έχει εν πολλοίς απαντήσει, με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, ο κινηματογράφος όμως πολύ λίγο. Ο Θανάσης Ρεντζής ως δημιουργός της ταινίας -χρησιμοποιώντας την έννοια «δημιουργός» με αυτή του «auteur»- χρησιμοποιεί τους μύθους για να μυθοποιήσει το σύγχρονό μας τρόπο ζωής και, κατόπιν, να τον απομυθοποιήσει, για να αποδώσει, τελικά, το νόημα που μας προτείνει για το σημερινό άνθρωπο σαν οντότητα, σφαιρικά θεωρημένη.

Ο «άγγελος» εδώ αγγέλει αλλά δεν ευαγγέλει, αναγκαστικά. Μας μεταφέρει ένα νόημα αλλά αυτό δεν είναι, εν δυνάμει, καλό. Σε τελική ανάλυση, αν αυτό είναι καλό ή όχι εναπόκειται στην κρίση του θεατή, μετά το τέλος της θέασης της ταινίας. Για να καταφέρουμε να διαβάσουμε το φιλμικό της κείμενο θα πρέπει να αποδομήσουμε αυτά τα δίπολα που κινούνται στο μυθολογικό context της ταινίας, δημιουργώντας διαφορετικά σημαίνοντα και σημαινόμενα, διαφορετικές έννοιες.

Ο άντρας έρχεται σε αντιπαράθεση με τη γυναίκα. Η πάλη τους εδράζει στο πεδίο του ερωτισμού. Εκεί η θέση-αντίθεση γίνεται σύνθεση ενός διαφορετικού κόσμου που θα έχει μία διαφορετική μορφή από τον προηγούμενο, μία διαλεκτική αντιπαράθεση που, όπως θα δούμε, βρίσκεται ανάμεσα στις θεωρήσεις του Φρόιντ και του Μαρκούζε. Αυτό το «ανάμεσα» είναι λίγο περίπλοκο, τόσο που μία επιφανειακή και πρόχειρη ανάγνωσή του θα μας οδηγούσε σε λανθασμένη κατεύθυνση, σε σχέση με αυτή που ο δημιουργός της ταινίας μας προτείνει.

Θα επανέλθουμε σε αυτό αφού περάσουμε από τον Πατέρα και τη Μητέρα, ιδωμένα και τα δύο σαν αρχέτυπα, όπως τα ορίζει ο Γιουνγκ, στην ψυχαναλυτική του θεώρηση, ο έρωτας, η ερωτική έλξη γίνονται η αρχή της δημιουργίας του κόσμου, αλλά και η αντίθεση των δύο διαφορετικών εξουσιών. Για να είμαστε πιο ακριβείς θα βρούμε την εξειδίκευση των θεωρήσεων Φρόιντ και Μαρκούζε στον Έριχ Φρομ, όπου το πέρασμα από τη μητριαρχία στην πατριαρχία είναι συγχρόνως η αρχή της ιστορικής εποχής και το σημείο όπου εξιστορείται, για πρώτη φορά, η βία, χαρακτηρισμένη, από το Φρομ, ως καταστροφική ενέργεια, αλλά κινητήριος δύναμη της κοινωνίας που φτάνει στις σύγχρονες μορφές της.

Φτάνουμε λοιπόν στην αντίθεση της ειρηνικής και δημιουργικής δύναμης του έρωτα που γίνεται καταστροφική όταν βλέπει το τέλος, το θάνατο, για να θυμηθούμε ξανά το Φρόιντ, το φόβο του ευνουχισμού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η αρχή και το τέλος ενός αφηγηματικού διανύσματος που είναι, ουσιαστικά, η ζωή του ανθρώπου. Ο άντρας/Πατέρας εκμηδενίζει τη γυναίκα/Μητέρα, κερδίζοντας τη μάχη της εξουσίας και δημιουργεί ένα νέο κόσμο. Στη θεώρηση του Θανάση Ρεντζή θα βρούμε τις αναλύσεις του Ράιχ, όπου το στοιχείο της κοινωνίας παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο με το αίτημα της απόλαυσης και το φόβο του ευνουχισμού.

Η απόλαυση, η οποία είναι το μέγα ζητούμενο για τη δόμηση της ταυτότητας του ανθρώπου, ακυρώνεται με το θάνατο. Ο άνθρωπος περνά από την κατάσταση όπου υπάρχει μία κάποια ισορροπία με τη φύση, πριν από την εκβιομηχάνιση, στο νέο μηχανικό άνθρωπο, στο βιομηχανικό, όπου η βία, κυρίως η κρατική, όπως πρωτοεμφανίζεται στον Ορέστη, είναι παραγωγός του Λόγου. Έχουμε, λοιπόν, μία νέα θρησκεία, την οποία ο Θανάσης Ρεντζής αποδομεί και δομεί όπως ο Ντράγιερ, στο «Λόγο», με αριστοτεχνικό τρόπο και με χειρουργική ακρίβεια.

Ο άνθρωπος πριν και μετά την εκβιομηχάνιση δεν είναι ο ίδιος. Ο κόσμος του αλλάζει. Γίνεται καλύτερος ή χειρότερος; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα έχει να κάνει με το αν αποδεχόμαστε τη βία έτσι όπως εγγράφεται ή αν θέλουμε έναν πιο ειρηνικό κόσμο. Αλλά -και πάλι- αν η μητέρα έχει εντελώς νικηθεί, εμείς θέλουμε να αναβιώσουμε την εξουσία της και σε ποιο βαθμό; Η αριστερή διανόηση, η μαρξιστική, κατά πόσο κρατά την πατρική εξουσία; Ερωτήματα που θέτει η ταινία, τα οποία είναι καίρια για την κριτική στην εξουσία και στην έκφραση ενός άλλου, διαφορετικού -και κατά πόσο- τρόπου διακυβέρνησης της κοινωνίας.

Ο μυθολογικός κόσμος του «Ηλεκτρικού αγγέλου» είναι απλός και περίπλοκος, συγχρόνως. Απλός γιατί τα νοήματά του είναι προφανή, περίπλοκος γιατί οι συμπαραδηλώσεις του είναι περιπλεγμένες, έτσι ώστε να μας προτείνουν, με έμμεσο τρόπο, έναν άλλο τρόπο διακυβέρνησης, αυτόν που θα δομηθεί από το διάλογο που θα ξεκινούσε στο κοινωνικό πεδίο. Η υστερία του ανθρώπου που παράγεται μεταξύ του αιτήματος της απόλαυσης, του έρωτα, και του φόβου του ευνουχισμού, του θανάτου, μπορεί να μειωθεί; Ή, για να ξαναβρούμε το Φρόιντ, η υστερία που υπάρχει στον καλλιτέχνη μπορεί να εκφέρει κάποιο λόγο; Και ποιον;

Η ταινία θα έπεφτε στο κενό αν πρότεινε. Ανοίγει ένα δρόμο για να συνδημιουργήσουμε το Κείμενο, την ιδεολογία, έναν προτεινόμενο τρόπο ζωής, ένα αφηγηματικό σύμπαν που θα είναι ένας νέος βιομηχανικός άνθρωπος, απαλλαγμένος, ίσως, από τις υστερίες του. Η αμφισβήτηση των ισχύων δομών της κοινωνίας είναι αυτό το αίτιο που δίνει στην ταινία το ποιητικό της χαρακτήρα. Ο νεωτερικός τρόπος αφήγησης, πειραματικός για την εποχή του, είναι ακόμα φρέσκος και επίκαιρος, μας δίνει το δικαίωμα να πούμε ότι αυτή η ταινία ανήκει στην avant-garde του ελληνικού και του παγκόσμιου κινηματογράφου. Η αισθητική της μας δίνει το δικαίωμα να μιλήσουμε για ένα έργο τέχνης. Η συνάφεια με τις δύο προηγούμενες ταινίες αφήνει ανοικτό τον ορισμό για μία τριλογία του Ρεντζή στη δομή του καπιταλισμού, τότε και σήμερα.

ΗΛΕΚΤΡΙΚΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ

Σκηνοθεσία: Θανάσης Ρεντζής

Σενάριο: Θανάσης Ρεντζής

Φωτογραφία: Λάκης Κυρλίδης

Μοντάζ: Θανάσης Ρεντζής

Μουσική: Δημήτρης Λέκας, Δημήτρης Παπαδημητρίου

Ήχος: Γιώργος Μπίρης

Παραγωγή: Θανάσης Ρεντζής

Παίζουν: Φαίδων Γεωργίτσης, Μαρίλη Τσοπανέλλη, Φίλιππος Σοφιανός, Σοφία Ρούμπου, Γιώργος Κοτανίδης, Μαριτίνα Πάσσαρη, Γιάννης Καλατζόπουλος, Γεωργία Ζώη, Γκέλη Τριάντη, Αμαλία Βουτσινά

Έτος: 1981

Χώρα: Ελλάδα

Γλώσσα: ελληνικά, γαλλικά

Διάρκεια: 90΄

Είδος: πειραματικός κινηματογράφος, ρομάντζο

Περισσότερες τεχνικές και άλλες πληροφορίες: εδώ .

• Κριτικές ταινιών