0004 THE MYTHOLOGY OF CINEMA INTRODUCTION
Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο κινηματογράφος, από τη γέννησή του κιόλας, έχει οριστεί να είναι η τέχνη που απευθύνεται στις μάζες. Απαραίτητη προϋπόθεση για να αναγνωριστεί ένα οπτικοακουστικό έργο ως κινηματογραφική ταινία είναι να έχει κοινό, δηλαδή παραπάνω από ένα άτομο. Αυτό άλλωστε ήταν η διαφορά της προβολής του Έντισον με αυτή των αδελφών Λυμιέρ: οι Γάλλοι εφευρέτες του κινηματογράφου οργάνωσαν μια μαζική θέαση της ταινίας τους ενώ ο Έντισον απευθυνόταν σε ένα μόνο θεατή. Ο κινηματογράφος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σα μέσο μαζικής επικοινωνίας (mass media).
Γνωρίζουμε ότι με την έλευση της βιομηχανικής εποχής και με την άνοδο των υποτελών τάξεων στον έλεγχο της κοινής ζωής στη σύγχρονη ιστορία του ανθρώπου θεμελιώνεται ο πολιτισμός των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Ο μελετητής οφείλει να αναλύσει αυτό το είδος του πολιτισμού για να μπορέσει να έχει άποψη για τον ανθρώπινο πολιτισμό της βιομηχανικής εποχής. Ο κινηματογράφος έχει εφευρεθεί από ανθρώπους που ανήκαν στην άρχουσα τάξη των πρώτων δεκαετιών της βιομηχανικής επανάστασης και απευθυνόταν στη μεσοαστική και μεγαλοαστική τάξη του καπιταλιστικού κόσμου. Τότε, στα πρώτα του βήματα, δεν ήταν ένα λαϊκό θέαμα ούτε όμως ένα θέαμα της αριστοκρατίας. Είναι, κατά συνέπεια, αυτή η τέχνη που εκφράζει, σαν τρόπος παραγωγής και σαν αφηγηματική δομή, την άρχουσα μεγαλοαστική τάξη.
Είναι φανερό ότι, μελετώντας τη δομή των πολιτισμικών αξιών που προτείνει ο κινηματογράφος, είμαστε ικανοί να δούμε στοιχεία ή ολόκληρες δομές τόσο στον ψυχικό κόσμο του σημερινού ανθρώπου όσο και στην κοινωνία που τον περιβάλλει. Με άλλα λόγια, η ανάλυση των δομών του κινηματογραφικού λόγου μας δίνει τα εργαλεία να αναλύσουμε τις δομές της κοινωνίας, την οποία μελετάμε ή στην οποία ζούμε. Μέσα από αυτή την ανάλυση είναι εύκολο να βρούμε τις ψυχικές δομές του εαυτού μας, δηλαδή να ανακαλύψουμε τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε και να προσπαθήσουμε να τα επιλύσουμε.
Σκηνή από μάχη που μας φέρνει σε αρχέγονα στοιχεία, αν και η αφήγηση είναι μοντέρνα.
Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: ποια είναι τα δομικά στοιχεία μιας αφηγηματικής δομής του κινηματογραφικού λόγου; Έχοντας υπόψη μας τη θεωρία της αφήγησης, όπως και τις διάφορες θεωρίες της σημειολογίας ή της σημειωτικής, μπορούμε εύκολα να δώσουμε μια απάντηση: η αφηγηματική δομή του κινηματογράφου αποτελείται τόσο από μυθολογικά στοιχεία όσο και από συνδετικά αφηγηματικά μόρια, τις μετασχηματιστικές δομές, που δομούν τελικά τον κινηματογραφικό κώδικα. Στη μελέτη μας θα επικεντρώσουμε περισσότερο στην ανάλυση των μυθολογικών στοιχείων, έτσι όπως εμφανίζονται και αναπτύσσονται στον κινηματογράφο.
Θα προσπαθήσουμε λοιπόν να φτιάξουμε την κινηματογραφική μυθολογία και να τη συγκρίνουμε αναγκαστικά με τις μυθολογίες διάφορων λαών ή θρησκειών, έτσι ώστε να τη μελετήσουμε σαν τέτοια, με τη συγκριτική μελέτη επίσης να προσπαθήσουμε να ανακαλύψουμε αυτούς τους συνδέσμους με τους οποίους η κινηματογραφική μυθολογία έρχεται σε επαφή με άλλες μυθολογίες. Με αυτό τον τρόπο δε μελετάμε τη μυθολογία του κινηματογράφου σαν ένα αυτόνομο και ανεξάρτητο αξιακό σύστημα, αλλά, με ένα διαχρονικό τρόπο, μέσα στο παγκόσμιο πολιτισμικό σύστημα, χωρίς να της στερήσουμε το πολιτικό και κοινωνικό φορτίο που αυτοί οι μύθοι κουβαλούν.
Αυτές οι μυθολογικές δομές θα τοποθετηθούν σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο, αυτό της γέννησής τους, για να μπορέσουμε να τις εξετάσουμε με τον πιο παραγωγικό τρόπο. Θα δούμε τις κοινωνικές και πολιτικές συνισταμένες τους, τις αιτίες που απορρέουν από τη δομή της κοινωνίας, έτσι όπως ήταν τη στιγμή της γέννησής τους, της οικονομίας αυτής της κοινωνίας και της πολιτικής που καθορίζει το κοινωνικό πλαίσιο. Θα μπορέσουμε να απαντήσουμε αν αυτές οι μυθολογικές δομές είναι μια κοινωνική, πολιτική και ψυχολογική αναγκαιότητα, αν απορρέουν από την εν λόγω κοινωνία ή το αντίστροφο.
Ένας άλλος ήρωας, ο «Hulk» αναλαμβάνει να μας τρομάξει.
Θα αρχίσουμε με τις πιο εμφανείς μυθολογικές δομές, όπως είναι ο Σούπερμαν, ο Σπάιντερμαν, ο Χάρι Πότερ, ο μυστηριακός ντετέκτιβ, η Κατγούμαν, ο Πιγκουίνος κ.ά. Αυτές οι μυθολογικές φιγούρες που εμφανίζονται στον κινηματογράφο, μετακινούμενες από άλλα αφηγηματικά τοπία, θα μας οδηγήσουν σε άλλες που δεν μπορούμε, με την πρώτη ματιά, να τις κατανοήσουμε σαν τέτοιες, αλλά, αν προσέξουμε περισσότερο, θα δούμε ότι το μυθολογικό τους φορτίο είναι μεγάλο και προσεχτικά δομημένο. Μπορούμε έτσι να ολοκληρώσουμε τον πολυθεϊσμό του κινηματογράφου, πιθανόν να κάνουμε και μια αξιολόγηση ιεραρχική, αν έχει αυτό σημασία. Το σίγουρο είναι ότι θα αποκωδικοποιήσουμε αυτούς τους μυθολογικούς κώδικες και θα βρούμε τις προεκτάσεις τους τόσο γενικά στο κοινωνικό σύνολο όσο και στον κάθε άνθρωπο χωριστά.
Τελικά, ο αναγνώστης θα είναι ικανός να δει μέσα σε αυτό το μυθολογικό τοπίο τον ίδιο τον εαυτό του, το δικό του ψυχικό κόσμο, τις διαπροσωπικές του σχέσεις, τις κοινωνικές δυνάμεις που οργανώνουν το κοινωνικό σύνολο, τις συμπεριφορές, τον τρόπο ζωής, το οικονομικό σύστημα αυτής της κοινωνίας, όπως επίσης και σε άλλα κοινωνικά σύνολα, με τα οποία έχουμε μια επικοινωνία και, κατά κάποιο τρόπο, γνωρίζουμε τη δομή τους.
Θα μπορέσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα: τι είναι ο κινηματογράφος; Αυτό δεν είναι σίγουρο ότι θα το καταφέρουμε με απόλυτη επιτυχία. Όμως θα μπορέσουμε να απαντήσουμε σε ένα άλλο ερώτημα: τι θα θέλαμε να είναι, για εμάς, ο κινηματογράφος; Ακόμη, θα μπορούμε πλέον να δούμε τις ταινίες από μια άλλη οπτική γωνιά. Η αποδόμηση θα μας βοηθήσει να αναφερθούμε σ’ένα άλλο κοινωνικό μοντέλο που θα είναι το δικό μας όραμα ή η δικιά μας πρόταση, αφού η τέχνη πάντα ήταν αυτή που πρότεινε κοινωνικές δομές ή στάσεις ζωής για το μέλλον.
Τέλος θέλω να ευχαριστήσω τη σύζυγό μου, Αναστασία Χριστοφορίδου, σκηνοθέτη-μοντέρ του κινηματογράφου, για την υπομονή της και την τεχνική βοήθεια που μου παρέχει, το Σωτήρη Δημητρίου, ανθρωπολόγο-θεωρητικό του κινηματογράφου, για τη διδαχή του με τις συζητήσεις που είχαμε κατά καιρούς, το Θανάση Ρεντζή, θεωρητικό του κινηματογράφου και καθηγητή στην ΑΣΚΤ, για τις παρατηρήσεις του σε όλη την ερευνητική μου πορεία, το Γιάννη Μήτρου, σκηνοθέτη-ερευνητή της Περφόρμανς για την εμπιστοσύνη του στην έρευνά μου στον Ενιαίο Παραστατικό Χώρο, το Μιχάλη Αγραφιώτη, σκηνοθέτη, για τις κουβέντες αλληλοενημέρωσης που κάνουμε και το βίντεοκλαμπ Seven Film Gallery, στη Θεσσαλονίκη, στην οδό Σβώλου, που μας παραχωρεί τα dvd για να δούμε τις ταινίες και να τις μελετήσουμε.
Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 2014.
